Tekst pochodzi jest rozdziałem z książki Jerzego Pająka "Organizacje bojowe partii politycznych w Królestwie Polskim 1904-1911" Książka i Wiedza 1985 -strony 168-178. Przyczyną publikacji tego tekstu - jest obalenie mitów jakie panują w lewicowej rodzince na temat Rewolucji 1905 roku. Przykładem zakłamania - może być spotkanie Pracowniczej Demokracji na ten temat - gdzie cliffowcy twierdzili, że "działalnością bojową zajmowali się tylko nacjonaliści z PPS". Mity te podtrzymują też publicyści ex-GSR, którzy pozują na specjalistów od historii polskiego ruchu robotniczego.

Jerzy Pająk

Drużyny Bojowe Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy

SDKPiL, rozwijając ożywioną działalność wśród proletariatu Królestwa Polskiego, odrzucała do 1905 r. walkę zbrojną jako środek walki klasowej. Dopiero pod wpływem wydarzeń rewolucyjnych, strzelania do uczestników manifestacji przez policję i carskie wojsko 1 maja 1905 r. w Warszawie, klęski czerwcowego powstania w Łodzi oraz konieczności zbrojnego zabezpieczenia strajków powszechnych i skutecznej walki ze szpiclami i prowokatorami —zdecydowano się latem 1905 r. na podjęcie walki zbrojnej i tworzenie oddziałów samoobrony robotniczej. Przez prawie rok SDKPiL uznawać będzie walkę zbrojną jako taktyczny środek nacisku na carat i kapitalistów.
Pierwsze zorganizowane dziesiątki bojowe SDKPiL wystąpiły 12 sierpnia w czasie strajku powszechnego robotników Żyrardowa oraz 18 września 1905 r., kiedy to zabezpieczały manifestacje i strajki w powiecie Puławy.
W sierpniu—październiku 1905 r. sformowano Warszawską Drużyną Bojową. W jej skład weszło kilka dziesiątek bojowych. Drużyna działała pod kierownictwem Zarządu Bojowego, który wchodził w skład Warszawskiego Zarządu Okręgowego. Pierwszym jej wystąpieniem był wyrok na przywódcę skrajnie ekstremistycznych organizacji nacjonalistów rosyjskich w Warszawie pułkownika Aleksiejewa, emerytowanego dowódcę kozaków dońskich.
Począwszy od jesieni 1905 r., a szczególnie po konferencji partyjnej SDKPiL 30 listopada 1905 r., odezwy tej partii często wzywały do rozbudowy samoobrony i przygotowania zbrojnego powstania. I tak np. odezwa z 29 października 1905 r. głosiła:
„Robotnicy! Walka się rozpoczęła i należy ją kontynuować bez przerwy [...] Wychodźcie na ulice [...]. Wstrzymujcie ruch kołowy [...], budujcie barykady [...], przewracajcie tramwaje, słupy telegraficzne. Zamykajcie sklepy. Niech zamiera życie całe w ten czas, kiedy dudnią ciężkie kroki rewolucyjnej armii, kiedy rewolucja wychodzi w bój ostatni z potwornym caratem".
Inna odezwa, z 11 listopada tegoż roku, dopowiadała:
„Robotnicy z każdej fabryki, z każdego warsztatu muszą utworzyć oddziały bojowe, jak już to robią robotnicy rosyjscy, aby być gotowymi do odparcia zbrodniczych zamiarów rządowych i dalszej walki".
Duży wpływ na organizacje bojowe SDKPiL mieli Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Leon Jogisches-Tyszka, Bronisław Wesołowski i Wincenty Matuszewski. To oni na wspomnianej konferencji wysunęli jako naczelne zadanie przygotowanie partii do spodziewanego w najbliższym czasie powstania zbrojnego. Konferencja przyjęła m.in. uchwałę o organizacyjnym przygotowaniu partii do powstania, którego celem byłyby: zrzucenie caratu, utworzenie demokratycznej republiki w Rosji oraz autonomia narodowa dla Królestwa Polskiego. Na konferencji postanowiono organizować zbrojne grupy rewolucyjne i drużyny bojowe również na wsi.
Od października 1905 do marca 1906 r. wykształciła się zdecentralizowana struktura drużyn bojowych SDKPiL, które podlegały i wyłącznie miejscowym organizacjom socjaldemokratycznym. W Zarządzie Głównym SDKPiL funkcjonowała do maja 1906 r.  sekcja zakupu i przerzutu broni na teren Królestwa dla okręgowych organizacji socjaldemokratycznych. Do przerzutu broni wykorzystywano najbardziej sprawnych w konspiracyjnej pracy członków techniki agitacyjnej. Główna droga przerzutu broni prowadziła z krajów zachodniej Europy przez Berlin, Ostrów Wielkopolski, Kalisz do Łodzi i Warszawy. Zakupy finansowano ze składek partyjnych (na fundusz samoobrony), nielicznych konfiskat oraz darowizn europejskiego ruchu socjaldemokratycznego, głównie SPD, oraz polskich organizacji socjalistycznych w USA.
Na IV Zjeździe (zjednoczeniowym) SDPRR w Sztokholmie w dniach od 23 kwietnia do 8 maja 1906 r. SDKPiL, podobnie jak Łotewska SD i SD Bund, weszła jako organizacja autonomiczna w skład SDPRR. Po zjeździe, pod wpływem całościowej oceny wydarzeń rewolucyjnych oraz doświadczeń SDPRR V Zjazd SDKPiL w Zakopanem powołał Biuro Bojowe ZG SDKPiL. Celem Biura Bojowego było organizować oddziały terytorialne i walkę z aparatem carskiej władzy. Biuro Bojowe przejęło wszystkie sprawy sekcji zakupu i przewozu broni i kierownictwo nad drużynami bojowymi zarządów okręgowych, a poprzez te ogniwa kierowano naczelnikami bojowymi dzielnic agitacyjnych i dowódcami drużyn bojowych (zawodowymi bojowcami dzielnicowymi). Posunięcia te uznać należy za próbę scentralizowania rozproszonego dotąd ruchu bojowego, co niewątpliwie wpłynęło pozytywnie na dyscyplinę organizacyjną i ułatwiło rozszerzenie tych form walki, które zjazd partii uważał za najpotrzebniejsze.
Duży wpływ na rozwój drużyn bojowych SDKPiL miały uchwały konferencji między dzielnicowej w Łodzi w marcu 1906 r. Utworzono wtedy w Łodzi, zgodnie z postanowieniami konferencji, drużyny bojowe typu samoobrony fabrycznej.
Należy sądzić, iż od zjazdu w Sztokholmie SDKPiL przestrzegała dalszych postanowień zjazdów SDPRR w kwestii zbrojnej. Świadczą o tym materiały ZG SDKPiL wzięte przez policję carską podczas „wsypy" 34 działaczy. Wśród materiałów znajdowały się dokumenty V Zjazdu SDPRR, obradującego w Londynie od 13 V—1 VI 1907 r., m.in.: Partyzantka i drużyny bojowe. O łączności bojowej pomiędzy SDKPiL i SDPRR świadczą agenturalne doniesienia policji o wyjeździe z Warszawy do Petersburga działacza SDKPiL Szymona Rotrnila na konferencję (2 IX 1907 r.) w sprawie jednolitego działania organizacji bojowych ".
„Czerwony Sztandar" z 29 marca 1906 r. w następujący sposób kreślił strukturę organizacyjną drużyn bojowych:
„Każda dzielnica [agitacyjna — J. P.] posiada na swym utrzymaniu bojowca [organizatora, dowódcę dziesiątki bojowej — J. P.]. Wszyscy pozostali bojowcy z danej dzielnicy pracują w fabrykach, muszą być jednak w pogotowiu na każde wezwanie swego naczelnika dzielnicowego (za dzień stracony otrzymują wynagrodzenie od organizacji). Naczelnikiem bojowców dzielnicowych jest bojowiec będący pod bezpośrednią kontrolą komitetu [...]. Bojowcy dzielnicowi, zawodowi [dowódcy drużyn bojowych — J-P-], oprócz swoich specjalnych obowiązków powinni w miarę możliwości pełnić niektóre funkcje techniczne, jak kolportowanie pism, odezw itp."
Naczelników drużyn bojowych, dowódców, najbardziej doświadczonych pod względem wojskowym towarzyszy, często byłych żołnierzy, wybierali sami bojowcy. Ćwiczenia bojowe przeprowadzano w tych oddziałach fabrycznych, w których istniały dobrze zakonspirowane organizacje agitacyjne. Tam również ukrywano w podręcznych schowkach broń.
W rozwoju organizacyjnym drużyn bojowych SDKPiL wyróżniamy dwa podokresy. Pierwszy trwał od sierpnia 1905 do września 1906 r.; wtedy to partia uznawała potrzebę przeprowadzenia rewolucyjnego powstania zbrojnego w cesarstwie rosyjskim. Drużyny bojowe partii przygotowywały się wówczas nie tylko do obrony manifestacji i strajków, lecz także do uderzenia w carski aparat władzy. W drugim okresie, od września 1906 do końca 1907 r., drużyny bojowe partii przekształcone zostały w siły ochronne samoobrony robotniczej. Zabezpieczały strajki, przeciwstawiały się czynnie endenckim pogromom, zwalczały szpicli i prowokatorów. Cezurę dzielącą te dwa podokresy stanowi instrukcja nr 12 ZG SDKPiL dla drużyn bojowych formułująca odmienną od poprzedniej taktykę walki. Potwierdzał tę nową taktykę w terenie statut organizacyjny samoobrony warszawskiej organizacji SDKPiL1S. Od maja 1936 r. SDKPiL bierze czynny udział w walce wyborczej do Dumy Państwowej i wycofuje się z bezpośredniego przygotowania powstania zbrojnego ".
Z analizy danych o 368 bojowcach SDKPiL wynika, że 3/4 organizacji bojowych utworzono w oparciu o kolektywy fabryczne, 1/4 o grupy rzemieślnicze i inne. Dane wskazują, że najsilniejszym ośrodkiem ruchu bojowego SDKPiL była Łódź. W mieście tym było od 15 do 20 dziesiątek bojowych, najliczniejsze grupy istniały w dzielnicach Bałuty, Widzew, Górna i Karolew (autor zebrał dane o 130 bojowcach). Drugim co do wielkości ośrodkiem była Warszawa (dane o 99 bojowcach). W mieście działało 12 dziesiątek bojowych; najsilniejsze dzielnice to Powązki, Wola, Ochota, Czerniaków i Powiśle. Następnymi w kolejności były Zagłębie Dąbrowskie— Częstochowa — 6 dziesiątek bojowych, w tym 2 w Częstochowie, po jednej w Sosnowcu, Dąbrowie Górniczej, Czeladzi i Zawierciu—Myszkowie (łącznie zebrano dane o 40 bojowcach). W Zduńskiej Woli działały 4 dziesiątki (dane o 32 bojowcach), w Kaliszu 2, Puławach—Lublinie również 2 (dane o 34 bojowcach).
Sprawozdania policyjne oraz dane osobowe wskazują na istnienie dziesiątek bojowych w: Pabianicach, Tomaszowie Mazowieckim, Rawie Mazowieckiej, Żyrardowie, Pruszkowie—Tworkach, Radzyminie, Żbikowie, Łomży, Radomiu, Brześciu Litewskim, Grodnie, Wilnie, Wilejce i Kownie, oraz niewielkich grup bojowych w Łapach, Rakowie Kieleckim, Białymstoku i Płocku ".
Kwestia liczebności organizacji bojowych SDKPiL pozostaje otwarta. Należy sądzić, iż dane o 368 bojowcach, jakie zdołano uchwycić, dotyczą tylko ok. połowy składu osobowego drużyn bojowych. Na podstawie materiału policyjnego można w przybliżeniu określić liczebność drużyn na około 800 osób, łącznie z techniką bojową; w okresie rozkwitu walki zbrojnej w ok. 64 dziesiątkach walczyło 640 bojowców. Fabryczne dziesiątki bojowe niekiedy odbudowywano ponownie. Do drużyn w dużym stopniu należeli byli żołnierze — przeszkoleni wojskowo, ideowi, najbardziej energiczrni i odważni (wielokrotnie potwierdzają to materiały ochrany), w wieku od 18 do 34 lat. Niewielka grupa kobiet obsługiwała technikę bojową, przede wszystkim składy broni (dane o 10 kobietach). Do drużyn bojowych w Warszawie wchodziła w większości młodzież od 18 do 22 lat, w Łodzi, Zduńskiej Woli od 24 do 34 lat.
Przekrój narodowościowy drużyn bojowych był odbiciem składu narodowościowego SDKPiL. W Łodzi, Zduńskiej Woli na 130 badanych bojowców ustalono, że było: 50 Polaków, 57 Niemców, 22 Żydów i 1 Rosjanin; w Warszawie, Żyrardowie, Pruszkowie, Radzyminie na 93 — 64 Polaków, 21 Żydów, 5 Niemców; w okręgach: Zagłębie Dąbrowskie—Zawiercie—Częstochowa 30 Polaków, 4 Żydów, 2 Niemców; Puławy—Lublin na 20 — 8 Żydów, 6 Polaków; Radom—Kielce wśród 20 — 5 Polaków, 3 Żydów; północno-wschodnim (Białystok—Grodno—Wilno—Brześć Litewski) na 80 — 33 Żydów, 25 Polaków, 3 Litwinów, 2 Rosjan (pozostałych osób nie ustalono).
Zdecydowaną większość bojowców SDKPiL stanowili poddani rosyjscy; jedynie w Łodzi, Zduńskiej Woli, Tomaszowie, Pabianicach, rzadko w Warszawie spotykamy poddanych pruskich, przeważnie Niemców. Większość bojowców miała wykształcenie w zakresie kilkuklasowej szkoły miejskiej, rzemieślniczej lub fabrycznej. Brak danych o analfabetach. W drużynach bojowych znikoma była liczba studentów, byłych uczniów szkół średnich, urzędników. Zdecydowaną większość stanowili robotnicy: tkacze, przędzalnicy, metalowcy, metalurdzy, górnicy, konopiarze, kolejarze, garbarze, oraz rzemieślnicy: szewcy, krawcy, cieśle, bednarze, kotlarze, rzeźnicy i kelnerzy.
W kierowniczym aktywie bojowym SDKPiL — okręgowym
i dzielnicowym — byli m.in.: w Warszawie — Szymon Rotmil, dowódca Zarządu Bojowego Okręgu Warszawskiego, delegat na konferencję organizacji bojowych SDPRR w Petersburgu (1907), Abraham Lempert, kierownik wywiadu bojowego Biura Bojowego ZG SDKPiL, dowódcy dzielnic i drużyn bojowych: Laurenty Berek, Ludwik 'Gęborek (Wola), Jan Jaworski, Florian Kaźmierczak, Błażej Krawczyński (Powiśle), Stanisław Mikołajczyk (Powązki), Rybicki, Piotr Szybura (Czerniaków—Powiśle), Julian Thorjak (Powązki), Antoni Żurawski (Kolej Warszawsko—Wiedeńska), w Łodzi — Leon Frankiewicz, dowódca Zarządu Bojowego Okręgu Łódź w 1906 r., Witold i Włodzimierz Mittelsztedtowie, organizatorzy Zarządu Bojowego Okręgu, Magin, członek Zarządu Bojowego w 1906 r., dowódcy dzielnic bojowych: Stanisław Soszonek, Stanisław Spruch, Prunike, Ignacy Piwoń, Kazimierz Łakomy, Fajwel Kon, Edward Helwig, August Fremel (od 1907 r. prowokator).
W Zagłębiu Dąbrowskim, Zawierciu, Częstochowie kierowniczy aktyw stanowili: Mieczysław Dobraniecki, Maksymilian Fedorowicz, Stanisław Nowak, Jakub Orkisz, Julian Reszke, Kozłowski, Ignacy Gauziński, Władysław Małecki, Bolesław Konieczniak, Mateusz Stempel.
W Zduńskiej Woli organizatorami, dowódcami dzielnic i drużyn bojowych byli: Gustaw Kosznade, Lalm, Karol Lukę, Gustaw Maj, Ferdynand Paceld, Józef Salm. Organizatorami ruchu bojowego byli: w Kaliszu — Franciszek Grzelachowski i Józef Polkowski; w Radomiu — Stanisław Wardein, w Łapach — Józef Rogalewski, w Wilejce — Leon Rowka. Rozpoznanie aktywu bojowego SDKPiL na pozostałych terenach wymaga dalszych badań. Ustalono, że spośród 368 bojowców SDKPiL 202 represjonowanych było przez carat.
Z Łodzi 18 zginęło z wyroków sądów polowych, 15 skazano na katorgę (gubernia irkucka), 37 zesłano na okres stanu wyjątkowego do Kraju Narymskiego guberni tomskiej oraz do guberni irkuckiej. Ze Zduńskiej Woli 1 zginął z wyroku sądu polowego, 6 odbyło katorgę w guberni irkuckiej, 10 zesłano do guberni archangielskiej, irkuckiej, tomskiej i tobolskiej. Z Warszawy 3 zginęło z wyroku sądu polowego, 10 odbyło katorgę w guberni irkuckiej, 40 zesłano do guberni tobolskiej, wiackiej i tomskiej.
Z Zagłębia Dąbrowskiego—Częstochowy 2 zginęło z wyroków sądów polowych, 6 zesłano na katorgę, 27 zesłano na okres stanu wyjątkowego do guberni irkuckiej. Z Radomia, Puław 2 zesłano na katorgę, a 15 na okres stanu wyjątkowego do guberni irkuckiej. Z okręgu Białystok—Wilno—Grodno 1 zesłano na katorgę, a 9 do guberni wołogodzkiej. Dane dokumentów wskazują, iż trzy czwarte bojowców SDKPiL władze carskie aresztowały i sądziły w 1. 1908—1909 za czyny dokonane w okresie rewolucji 1905—1907. Rozmiary represji świadczą, iż były one wobec nich takie sanie, jak w stosunku do bojowców PPS i porozłamowych ugrupowań PPS.
Do ważniejszych „wsyp" SDKPiL zaliczyć należy aresztowanie 23 grudnia 1906 r. delegatów drużyn bojowych podczas odprawy w Warszawie dzielnic bojowych Powązki i Powiśle, a od października do grudnia Zarządu Bojowego Okręgu Łódź; w 1907 r.: w styczniu dziesiątki bojowej w Czeladzi; w lutym dzielnic bojowych Czerniaków i Wola w Warszawie; w październiku—listopadzie bojowców Częstochowy; w listopadzie pozostałych 34 bojowców Łodzi; w grudniu tomaszowskiej drużyny bojowej, części dziesiątki bojowej w Kownie, a w połowie grudnia 36 bojowców dzielnicy meta¬lurgicznej w Warszawie. W 1908 r.: w styczniu dziesiątki bojowej w Radzyminie i Pruszkowie; w połowie lutego dzielnicę bojową Łódź—Bałuty; w czerwcu—lipcu bojowców z dzielnicy Bałuty, Górna, Widzew; w październiku—listopadzie ponownie w dzielnicach Bałuty oraz Górna, Widzew, Karolew (aresztowania trwały do stycznia 1909).
W SDKPiL przyjmowano m.in. takie pseudonimy jak: Antałek, Atleta, Agent, Chińczyk, Czarny, Długi, Duży, Edek, Emil, Heniek, Gruby Pelc, Jasny, Josl, Justyn, Kazimierz, Klim, Krakowiak, Kruk, Kuroki, Leon, Macko, Mały, Morda, Myśliwy, Napoleon, Narcyz, Niebieski, Neptun, Onufry, Pajac, Pole, Podbipięta, Rechel, Ryba, Sajdel, Secesja, Stanisław, Stały, Stach, Święty, Tajpy, Zbigniew. Według obliczeń dokonanych wyłącznie dla Królestwa Polskiego (brak danych z okręgu północno-wschodniego), bojowcy SDKPiL od lata 1905 do jesieni 1907 r. wzięli udział w 86 wydarzeniach bojowych. Najbardziej zauważalną działalność prowadzili w Łodzi, Warszawie, okręgach łódzkim, Zagłębie Dąbrowskie—Częstochowa i Puławy—Lublin. Przeważają wydarzenia związane z zabezpieczaniem strajków, wieców, manifestacji, zebrań przed atakami carskiej policji i wojska oraz endeckich organizacji bojowych. Częstą masową formą było czynne zwalczanie szpicli i prowokatorów. Ponadto bojowcy zajmowali się zabezpieczaniem techniki agitacyjnej, przede wszystkim rozwieszaniem i rozrzucaniem druków ulotnych i haseł propagandowych.
Sporadycznie drużyny bojowe SDKPiL biorą udział w ekspropriacjach dobra państwowego w celu dostarczenia partii środków finansowych i blankietów paszportowych, w zdobywaniu broni, zabezpieczaniu druku ulotek w drukarniach państwowych (Radom). Odwetowe akcje w carski aparat policyjny następowały tylko wtedy, kiedy mogło to powstrzymać masowe represje wobec partii. Bojowcy SDKPiL przeprowadzili m.in. następujące akcje zbrojne:
W 1905 r. zabezpieczali zbrojnie strajki powszechne w Łodzi, Warszawie, Zagłębiu Dąbrowskim (XI—XII), a w 1906 r. strajki metalowców, kolejarzy, piekarzy w Warszawie (latem). Jesienią 1906 i wiosną 1907 r. zabezpieczano zbrojnie strajk powszechny i akcję antylokautową w Łodzi. W l. 1905—1907 drużyny bojowe SDKPiL uczestniczyły w zamachach na szpicli i prowokatorów: Franciszka Nadolskiego w Warszawie, Surdela, Nikołajewa, Augusta Fremla w Łodzi, Rubina Taj-mana i Swierzyńskiego w Warszawie, Zajdego i Jahna w Zduńskiej Woli. W tym samym czasie dokonały również zamachów na przedstawicieli carskiego systemu policyjnego. W Warszawie na: płk. Aleksiejewa, wachmistrza Wierchowskiego, stójkowego Lewonia, agentów ochrany Biełousowa i Radziwo-nia, podoficera żandarmerii (ul. Zaokopowa), agenta ochrany (Powązki),
w Zduńskiej Woli: podoficera żandarmerii Sawwę Łukjanowa, strażnika Aksjutkina, agentów ochrany Blobela i Kłysia,
w Łodzi: stójkowego (ul. Królewska), rewirowego Skomskiego, agenta ochrany, stójkowego (ul. Cegielniana), pracownika Wydziału Śledczego Czajkę oraz żandarma. w Dąbrowie Górniczej: wachmistrza Gonczarowa. W okresie rewolucji drużyny bojowe SDKPiL wzięły udział w ekspropriacjach sklepu monopolowego w Aleksandrowie Łódz¬kim, urzędu gminnego w Wawrze, urzędu pocztowego w Otwocku, poczty koło Zgierza, Kasy Przemysłowców w Warszawie (ul. Zgody 7).
Technika bojowa SDKPiL nie była rozbudowana. Partia nie posiadała własnego laboratorium bojowego. W podręcznych składach broni przeważała broń krótka typu Nagan, Bulldog, Browning. Nie kształcono też systematycznie aktywu bojowego, prowadzono jedynie doraźne ćwiczenia w strzelaniu. Ćwiczenia prowadzili bojowcy — byli żołnierze armii carskiej. Słabość zaplecza technicznego powodowała, iż siły drużyn bojowych SDKPiL w porównaniu z liczbą bojowców uczestniczących w walce zbrojnej były stosunkowo słabe. Reasumując, drużyny bojowe SDKPiL — walczące od jesieni 1905 do późnej jesieni 1907 r. — najważniejszą rolę spełniały w dużych ośrodkach przemysłowych, chroniąc siły klasy robotniczej przed atakami wroga klasowego; w analizowanym okresie stanowiły 1/10 sił bojowych PPS i porozłamowych ugrupowań PPS.