Tekst pochodzi z ksiązki Jerzego Pająka Organizacje Bojowe partii politycznych w Królestwie Polskim 1904-1911 strony 162-168 i 178-192

Organizacje bojowe PPS Proletariat, LPSD, Bundu a także działających na ziemiach polskich SDPRR, PSR i Poalej-Syjon

Poznanie struktur organizacyjnych, liczebności, składu osobowego, form i środków walki organizacji bojowych PPS Proletariatu, SDKPiL, LPSD, Bundu, ND napotykało dużo większe trudności badawcze aniżeli badanie odpowiednich struktur bojowych PPS i porozłamowych organizacji PPS.
Prawie zupełny brak literatury monograficznej i wspomnieniowej, brak lub niemożność dotarcia do większości zespołów akt partyjnych dotyczących organizacji bojowych zmuszał do wnikliwego potraktowania akt policyjnych, akt osobowych ASBDPRR w Warszawie oraz CAW w Rembertowie; te ostatnie ważne przede wszystkim w odniesieniu do endeckich bojowców.
Opracowane przez autora, na podstawie wypisów archiwalnych, katalogi bojowców poszczególnych organizacji są mniej reprezentatywne aniżeli bojowców PPS i porozłamowych ugrupowań PPS. Autor dysponuje danymi o 1103 bojowcach wymienionych ugrupowań (wykazują one, że w walce zbrojnej uczestniczyło 3726 osób), o 105 anarchistach-terrorystach (liczących łącznie 240 osób) oraz o 80 członkach tajnych organizacji paramilitarnych; w tych ostatnich w l. 1908—1914 uczestniczyło 2463, a w 1908—1911 ponad 500 osób.
Analiza struktur organizacyjnych, składu osobowego i form walki oparta została na obfitym i skrupulatnie gromadzonym materiale policyjnym, szczególnie tajnych organizacji bojowych oraz grup terrorystycznych. Przy opracowywaniu materiału dotyczącego tajnych organizacji paramilitarnych bardzo pomocne były rozważania Henryka Bagińskiego, Żanny Kormanowej i Walentyny Najdus. Pozwoliły one opracować katalog wydarzeń, indeks nazw geograficznych oraz system represji carskich wobec bojowców poszczególnych organizacji. Na ich podstawie autor stwierdził, iż siły bojowe PPS Proletariat, SDKPiL, PSR, Partii Socjalistów-Syjotnistów, Poalej-Syjonu, PZL, Konfederacji Polskiej, Związku Obrony Narodu Polskiego liczyły łącznie 3726 osób. Znaczy to, iż wymienione ugrupowania stanowiły 40 % sił bojowych zmobilizowanych przez PPS (7631 bojowców).
Analiza struktur organizacyjnych pozapepesowskich ugrupowań bojowych wskazuje na dobrą konspirację i nowocześnie zorganizowane zaplecze techniczne. Widoczny jest wpływ struktur PPS, PSR, SDPRR na struktury organizacyjne PPS Proletariat, SDKPiL, LPSD, Bundu.
Skład osobowy tych organizacji wskazuje, że ich członkowie wywodzili się ze wszystkich środowisk i klas. Rozpatrując represje carskie wobec omawianych organizacji bojowych, autor podjął tylko te formy ucisku, które były charakterystyczne dla carskiego aparatu państwowego.
Analiza pozapepesowskich organizacji bojowych pozwala na bardziej precyzyjne określenie rozmiarów walki z caratem, zwłaszcza tam, gdzie mamy do czynienia z dużymi grupami mniejszości narodowych lub z obecnością endeckich organizacji bojowych. Ponadto dowodzi, iż autorzy międzywojenni, np. Eugeniusz Ajnenkiel, Władysław Pobóg-Malinowski, wyolbrzymiali liczebność organizacji bojowych PPS i porozłamowych organizacji PPS, obliczając pozostałe organizacje działające na terenie Królestwa Polskiego na 20 %.

Organizacja Bojowa PPS Proletariat

PPS Proletariat powstała w 1900 r. z inicjatywy Ludwika Kulczyckiego w wyniku secesji z PPS. Partia ta działała przede wszystkim w Warszawie. W jej skład weszli ci członkowie PPS, którzy uznawali za środek walki terror ekonomiczny wobec fabrykantów i przedstawicieli władzy państwowej. W latach 1904—1907 partia ta stanęła konsekwentnie na stanowisku obalenia caratu przez zjednoczone siły rewolucyjne cesarstwa rosyjskiego. Obok PPS, PSR i grup anarchistów — PPS Proletariat był partią, która weszła w okres rewolucji mając niewielkie grupy bojowe. Dodajmy, że po całkowitych „wsypach" organizacja bojowa PPS Proletariat odbudowywała się trzykrotnie. W okresie rewolucji działała w Warszawie, Łodzi, Częstochowie i Zawierciu.
Sprawozdanie policyjne z 1910 r. tak ocenia działalność PPS Proletariat w okresie rewolucji: „...chociaż Proletariat wypowiedział się pierwszy za terrorem, w czasie rewolucyjnego ruchu 1905— —1906 nie odegrał dużej roli". Dokumenty wskazują na działalność OB PPS Proletariatu, poczynając od jesieni 1904 r., wyłącznie ma terenie Warszawy. Pierwszym wystąpieniem grupy bojowej PPS Proletariat było zbrojne zabezpieczenie manifestacji w dniu 1 listopada 1904 r. w Warszawie ku czci rozstrzelanych i powieszonych członków I Proletariatu. Wystąpiła wówczas grupa bojowa Celestyna Ulanowskiego (od 1906 r. prowokatora ochrany). Wzorując się na strukturze organizacyjnej OSB PPS, PPS Proletariat utworzył latem 1905 r. własny Wydział Bojowy. W jego skład wchodziło od 5 (1905) do 10 (1906—1907) instruktorów bojowych. Dzielnicę bojową tworzyła dziesiątka bojowa. Instruktorzy (dowódcy) dzielnic bojowych wchodzili w skład Wydziału Bojowego.
20 stycznia 1906 r. policja carska aresztowała wszystkich członków ówczesnego Wydziału Bojowego: Stefana Szymona Wardyńskiego, lat 17; Wacława Tarłowskiego, czeladnika stolarskiego; Zbigniewa Błażeja Zanozińskiego, byłego ucznia szkoły Rosztalera; Romana Trockiego, lat 26, literata; Janusza Melchiora Jaruzelskiego, ucznia technicznej szkoły Wawelberga; Wacława Roberta Marczentalera; Stanisława Chrostowskiego, aplikanta adwokackiego; Kazimierza Ławskiego.
Działalność Wydziału Bojowego w 1906 i 1907 r. przedstawiają sprawozdania policyjne ze stycznia, sierpnia, października i listopada 1907 r. W 1905 roku działało w Warszawie 5 dziesiątek bojowych, w 1906—7 (14 piątek), w 1907—8 (6 piątek). W okresie rewolucji działały w Warszawie dzielnice bojowe: Praga, Wola, Dół (Powiśle), Śródmieście, Jerozolima, Stare Miasto, Żydowska. W technice bojowej pracowało- od 7 do 10 osób.
W sumie, według zebranych danych, w PPS Proletariat w 1. 1904— —1907 walczyło 186 bojowców, spośród których udało się rozpoznać wiek, zawód, wykształcenie, obywatelstwo i narodowość u 130 osób. 80 bojowców to robotnicy, m.in. kamieniarze, garbarze, ślusarze, w wieku od 20 do 28 lat; 25 to rzemieślnicy — stolarze, szewcy, tapicerzy, bednarze, przeważnie od 20 do 28 lat; 10-osobową grupę stanowili urzędnicy, przede wszystkim fabryczni, w wieku ok. 20 lat; ostatnią, 15-osobową grupę stanowili studenci i uczniowie szkół średnich, głównie z Warszawy, w wieku 17—23 lat. W omawianych grupach było również kilka kobiet — techniczek bojowych.
Większość spośród 130 bojowców było poddanymi rosyjskimi, kilku, przede wszystkim studenci lwowscy, austriackimi, 10 osób poddanymi pruskimi. Zdecydowana większość ukończyła 1—4-kla-sową szkołę powszechną oraz szkoły fabryczne i rzemieślnicze; co 7 uczęszczał do szkoły średniej lub wyższej; pełne wykształcenie średnie lub wyższe mieli z reguły tylko urzędnicy. Około 89°/o stanowili Polacy, 9% Żydzi, niecały 1% inni, przede wszystkim Niemcy.
Represje carskie dotknęły 46 osób, spośród 130: 2 skazano na śmierć, 15 na dłuższe katorgi, 21 zesłano na różny okres na Syberię (większość do guberni jenisejskiej), pozostałe więziono w areszcie śledczym, po czym zwolniono nie udowodniwszy winy. Do najpoważniejszych „wsyp" w 1906 r. należały: aresztowanie w styczniu Wydziału Bojowego, dzielnicy bojowej Wola oraz skonfiskowanie składu broni i laboratorium bojowego, a w listopadzie ponowne aresztowanie kierownictwa Wydziału Bojowego; w 1907 r.: aresztowanie w styczniu bojowców dzielnicy Praga, w sierpniu — Stare Miasto, w październiku—listopadzie — Śródmieście.
Podaję przykładowo niektóre znane pseudonimy bojowców PPS Proletariat: Amerykanin, Góral, Franka, Kałmuk, Kędzior, Olek, Trąba, Twardy, Wacław. Świadczą one o przyjmowaniu nazw pospolitych, określających co najwyżej jakąś szczególnie charakterystyczną cechę.
W 1907 r. część bojowców PPS Proletariatu (m.in. Michał Kaczanowski) porzuciła partię i rozpoczęła anarchistyczną taktykę walki. Partia przeciwstawiała się takim metodom walki i odżegnywała się od bojowców, którzy opuścili partię. Bojowcy tej partii zapoczątkowali właściwie nieudanym zamachem na gubernatora łomżyńskiego Korfa (8 I 1904) akcje bojowe w Królestwie Polskim jeszcze przed nadejściem rewolucyjnej sytuacji. W okresie rewolucji (1905—1907) OB PPS Proletariat przeprowadziła kilkadziesiąt akcji, w tym kilka ochronnych (samoobrony samej partii), kilkanaście zamachów i ekspropriacji politycznych oraz terroru ekonomicznego wobec kapitalistów.
Do akcji samoobrony i odwetu wobec carskich prowokacji w 1905 r. zaliczyć należy min.: obronę tajnej drukarni „Proletariusza" w dniu 20 sierpnia, zamach jesienią na rewirowego Makarewicza, wysadzenie w powietrze 2 słupów wysokiego napięcia przy Ogrodzie Saskim (w czasie strajku pracowników łączności) w połowie grudnia; w 1906 r. zamach bombowy na początku stycznia przed cukiernią „Bristol", zamach na inżyniera Iwanowa, dyrektora Nadwiślańskich Linii Kolejowych w dniu 25 lutego, na prezesa sądu wojskowego generała Szwejkowskiego, podoficera żandarmerii (przy cerkwi cmentarnej na Woli), prowokatorów — grabarzy cmentarza na Woli, na dyrektora gazowni Welke we wsi Czyste; w 1907 r. zamachy na dwóch stójkowych na rogu Żytniej i Okopowej, dwóch stójkowych na placu Witkowskiego i oraz konfiskaty w państwowych sklepach monopolowych w Łomiankach i Raszynie.
Typowym negatywnym przejawem stosowania terroru ekonomicznego w 1906 r. były: wymuszenie pieniędzy od fabrykantów konserw rybnych, zamach na kasjera wiozącego wypłaty dla robotników gazowni Wola i na syna fabrykanta obuwia Weingle wiozącego również pieniądze fabryczne. Broń zakupywała PPS Proletariat ze składek na fundusz samoobrony oraz z pieniędzy odebranych kapitalistom. Większość broni używanej przez OB PPS Proletariat stanowiły rewolwery typu Bulldog i Smith-Wesson. Organizacja Zagraniczna PPS Proletariat w Berlinie przerzucała przez stację celną Herby znaczne ilości broni ręcznej dla swojej organizacji bojowej. O transportach broni w lutym 1905 r. pisze B. Drobner we wspomnieniach Bezustanna walka (t. 1, s. 191).
Materiały policyjne (ze stycznia 1906 r.) wskazywały na zaawansowane prace w laboratorium Wydziału Bojowego OB PPS Proletariat. W mieszkaniu członka tegoż wydziału ochrana skonfiskowała 26 ładunków dynamitu (8 funtów), 2,5 funta siarki z domieszką soli Bertolda, znaczne ilości piorunianu rtęci. B. Drobner pisze (ibidem), że laboratorium w Warszawie przy ulicy Złotej 42 funkcjonowało od listopada 1905 r. Tu przygotowano ładunek wybuchowy użyty przy wysadzaniu słupów telegraficznych w grudniu 1905 r.
Organizacja bojowa PPS Proletariat stosując w obronie interesów robotników fabrycznych i rzemieślników terror ekonomiczny wywoływała sprzeciwy pozostałych partii socjalistycznych. Jednocześnie walczyła aktywnie z łamistrajkami, szpiclami i prowokatorami stosując terror polityczny. W stosunku do agitatorów partii, która w 1. 1905—1906, jak szacują historycy, liczyła ok. 10 tys. członków, bojowców było ok. 200 i stanowili oni 1—2°/o stanu osobowego partii. W sierpniu 1908 r. sprawozdanie ochrany do departamentu policji szacuje liczbę członków PPS Proletariat na 300 osób. Liczne aresztowania zniszczyły organizację bojową PPS Proletariat, która w 1907 roku zaprzestała działalności.

Organizacja Bojowa Litewskiej Partii Socjaldemokratycznej

Na obszarze guberni suwalskiej w Królestwie Polskim oraz w przylegających do niej guberniach grodzieńskiej, wileńskiej i kowieńskiej działała w latach 1905—1907 Litewska Partia Socjaldemokratyczna; od jesieni 1906 r., po połączeniu z większością organizacji PPS na Litwie, jako Socjaldemokratyczna Partia Litwy. Pierwsze koła tej organizacji działały wśród robotników fabrycznych, rzemieślników, robotników folwarcznych i chłopów już w 1904 r. W okresie rewolucji LPSD liczyła już kilkanaście tysięcy członków. Według dokumentów policyjnych była to w 1905 r. najpotężniejsza partia spośród tych, jakie działały w północno-zachodnim kraju cesarstwa rosyjskiego.
W programie LPSD zakładała walkę o utworzenie niepodległej Republiki Litewskiej, połączonej unią federacyjną z wolną Rosją. Po zjednoczeniu LPSD z PPS na Litwie w programie LPSD wysuwano żądanie pełnej politycznej autonomii Litwy. Zgodnie z programem LPSD broniła interesów klasowych Litwinów, Polaków i Żydów na wymienionych terytoriach. Już w pierwszym miesiącu rewolucji 1905 r. przywódcy LPSD przebywający na emigracji rozpoczęli zakupy broni, przygotowywując się do walki zbrojnej. Wiosną 1905 r., w oparciu o umowy z PPS i PSR, powstała organizacja bojowa LPSD, a przy KC partii Wydział Bojowy. Od 1906 r. działała Intendentura Wydziału Bojowego.
Centrum ruchu bojowego LPSD stanowiła gubernia suwalska. W Mariampolu i okolicy działali najlepsi organizatorzy dziesiątek, a następnie piątek bojowych — Józef Kunicki i Andrzej Matulajtis. Poza Mariampolem ważnymi ośrodkami były Wilno i Kowno. Autor na podstawie akt policyjnych z 1. 1905—1908 ustalił dane o 85 bojowcach LPSD, głównie z guberni suwalskiej. Najważniejszymi ośrodkami organizacyjnymi OB LPSD w guberni suwalskiej były gminy i wsie w powiatach:
Mariampol: m. Mariampol, Kwieciny, Stiembieliszki, Gudele, Wiłkowyszki (Wołkowyszki): Karkliny, Grażyszki, Pojeziory, So-senka, Kalwaria: m. Kalwaria, Krasna, Raudany, Krasnowo, Gudele-Żary, Władysławów: m. Aleksota, Dobrowola, Skudny, Zyple, Suwałki: Kibarty, m. Suwałki.
Jak już wskazano wyżej, LPSD miała również swoje organizacje bojowe w Wilnie i Kownie oraz w powiecie Wiłkomierz w guberni kowieńskiej. Specyfika funkcjonowania tych organizacji wiąże się z faktem, iż głównym zapleczem działalności zbrojnej była wieś, przede wszystkim wsie guberni suwalskiej.
Struktura organizacyjna OB LPSD była następująca: podstawowe ogniwo organizacyjne stanowił oddział bojowy złożony z dwóch piątek bojowych. Na czele oddziału stał instruktor bojowy, łączność pomiędzy instruktorami utrzymywało Biuro Bojowe — Sztab Bojowy, przez dłuższy czas funkcjonujące w Mariampolu. Główny skład broni i laboratorium znajdowały się w gminie Aleksoty (wieś Kineriszki). Wydział Bojowy i Intendentura OB LPSD znajdowały się w Wilnie. Broń zakupywała partia za pieniądze z konfiskat, ze składek członkowskich i darowizn.
Przez dłuższy czas na czele Wydziału Bojowego stał Jan Jafcs ps. „Tyr", a na czele Intendentury Felicja Bortkiewicz. Kierownikiem Sztabu Bojowego był Józef Kunicki; laboratorium bojowym kierował Józef Kuligowski, centralnym zaś składem broni Józef Matulewicz. Przerzut broni odbywał się przez granicę pruską w rejonie Wierzbołowa, Bałakarzewa i Zaremb. Tylko w miesiącu grudniu 1906 r. poprzez te „granice" OB otrzymała 30 tysięcy kul i kilkaset browningów.
Łącznie na wszystkich terenach wpływów LPSD działało 18 dziesiątek bojowych (37 piątek). Sprawozdania ochrany wileńskiej określają liczbę bojowców LPSD na 180. W powiatach: Mariampol Kalwaria, Władysławów i Wiłkowyszki walczyły po 3 dziesiątki bojowe, Suwałki i Wiłkomierz po 1, w Wilnie i Kownie po 2 dziesiątki bojowe. Około 40 osób pracowało w Intendenturze (technice bojowej). Spośród 85 bojowców LPSD, których nazwiska autor zdołał ustalić, przeważającą część stanowili ludzie od 18 do 24 lat w tym 5 kobiet. W grupie tej było: 30 Litwinów, 30 Polaków, 10 żydów 4 Rosjan i 1 Niemiec (dla dziesięciu osób brak danych). 29 było robotnikami przemysłowymi, 25 chłopami, 11 rzemieślnikami, 7 robotnikami rolnymi, 7 byłymi uczniami szkół średnich i studentami, 6 — urzędnikami i drobnymi dzierżawcami. Spośród 85 bojowców tylko 7 osób zdołało się ukryć (w większości wyjechali za granicę) i uniknąć represji carskich. Podczas masowych aresztowań w kwietniu i październiku 1906 r. aresztowano 47 osób, w sierpniu i wrześniu 1907 — 13 osób, w październiku 1908 — 18 osób. Pierwszą masową obławę na bojowców LPSD przeprowadziła policja carska jesienią i zimą 1905 r. Aresztowano wtedy 30 osób, których nazwisk nie zdołano ustalić. Z aresztowanych 78 bojowców w 1. 1906—1908 (na 85) jednego powieszono z wyroku sądu polowego, kilkunastu zesłano na katorgę, a pozostałych na okres stanu wyjątkowego do guberni syberyjskich.
Bojowcy LPSD używali m.in. takich pseudonimów: Filomena, Jo-na, Kaziuk, Olgierd, Perkunalis, Witalis. Poczynając od września 1905 r. OB LPSD uczestniczyła w konfiskatach w państwowych sklepach monopolowych, urzędach gminnych i pocztowych. W czasie przeprowadzanej konfiskaty rozbito urzędy gminne w Maćkowie, Raudanach, Krasnowie; ekspropriacji finansowych dokonano w Suboczu, Szymance, Winurze, Bolinkach, Puńsku, Łozdziejach.
W 1906 r. OB LPSD zabezpieczała strajki robotników rolnych, m.in. w powiecie Kalwaria, rzemieślników w Suwałkach oraz robotników przemysłowych w Kownie. Wobec częstej penetracji policyjnej bojowcy LPSD czynnie uczestniczyli w starciach zbrojnych typu obronnego, np. w Grażyszkach, Kibartach, Krasnej, Lubowie, Poziomkowie, dokonywali zamachów na szpicli i prowokatorów, np. w Grażyszkach, Pasiece, Wiernbudzie, Budwieciu, a w 1907 r. na patrol policyjno-wojskowy w Kownie oraz na szpicli w Potarzynie.
W 1906 r. dokonano konfiskaty na poczcie w pobliżu Mariampola, a w 1907 w urzędzie gminnym Pojeziory i na linii kolejki wąskotorowej na Antokole w Wilnie. Według niepełnych obliczeń OB LPSD wzięła udział w 48 wydarzeniach bojowych (24 jesienią i zimą 1905 r., 12 w 1906 i tyluż w 1907)27. Walkę zbrojną prowadziły oddziały bojowe LPSD do jesieni 1907 r., kiedy to masowe aresztowania sparaliżowały ich działalność.
W okresie rewolucji partia zabiegała o stworzenie odpowiedniego zaplecza technicznego. Wyżej pisaliśmy już o składach broni i drogach przerzutu z Prus. Bojowcy uzbrojeni byli w broń krótką typu Browning, Smith-Wesson, Nagan. Dokumenty wskazują, że przerzut prochu i sznura piroksylinowego, służących do wyrobu bomb w laboratorium w Kineriszkach, organizowała działająca wśród żołnierzy rosyjskich w twierdzy kowieńskiej WRO LPSD.
Na jakość walki organizacji bojowych LPSD pierwszy w literaturze naukowej zwrócił uwagę profesor Stanisław Kalabiński. Zauważył on, że w żywiołowym ruchu rewolucyjnym, jaki ogarnął gubernię suwalską, „coraz wyraźniej widać wpływy i kierownictwo litewskiej socjaldemokracji". Nieliczna, kadrowa, lecz waleczna (kilkadziesiąt akcji bojowych) OB LPSD, gromadząca w swoich szeregach wszystkie narodowości zamieszkujące gubernię suwalską, dawała przykład w 1. 1905—1907 innym ugrupowaniom ruchu socjalistycznego, jak konsekwentnie należy walczyć o wyzwolenie społeczne i narodowe.

Organizacja Bojowa Bundu w Królestwie Polskim i północno-zachodnim kraju cesarstwa rosyjskiego

Od 1897 r. działał na terenie Królestwa Polskiego i północno-zachodniego kraju cesarstwa rosyjskiego Socjaldemokratyczny Związek Żydów Bund. Nazywany był często Ogólnożydowskim Związkiem Robotników Polski i Litwy (Bund). Centralny aktyw kierowniczy (większość członków KC) przebywał i pracował w Wilnie. W 1909 r. organizacje agitacyjne liczyły, według danych policyjnych, ok. 35 000 członków.
Tradycje działalności bojowej Bundu sięgają końca lat dziewięćdziesiątych XIX w., kiedy to powstały koła samoobrony żydowskiej, broniące mniejszość żydowską przed pogromami. Od kwietnia 1903 r. prowadzono systematycznie akcje antypogromowe oraz przeciwko samowoli policji. Pod wpływem narastającej w 1904 r. rewolucyjnej sytuacji w masach proletariatu i rzemiosła żydowskiego Bund zaczął uczestniczyć w zbrojnych zabezpieczeniach manifestacji antymobilizacyjnych, strajków politycznych, starciach zbrojnych i bojach barykadowych.
W tych warunkach powołano pomiędzy październikiem 1904 a marcem 1995 r. Organizację Bojową, która przyjęła zdecentralizowaną strukturę organizacyjną. W Komitecie Centralnym znajdowali się pełnomocnicy do spraw organizacji i techniki bojowej. Całość spraw bojowych spoczywała w ręku okręgowych komitetów Bundu. Jak wskazują wiarygodne dokumenty policyjne miasta Wilna, najważniejszą rolę w strukturze organizacyjnej OB Bundu odgrywała Komisja Oddziału Bojowego. W jej skład wchodzili dziesiętnicy bojowi, wybierani na zebraniach dziesiątek bojowych, które były podstawowym ogniwem organizacyjnym OB Bundu. W skład typowego okręgu bojowego wchodziło 5—7 dziesiątek bojowych i 10—20-osobowa grupa techniki bojowej.
Broń dla organizacji kupowano przede wszystkim ze składek partyjnych i darowizn. Zakupów dokonywali pełnomocnicy CK w krajach zachodniej Europy. Główna droga przerzutu broni prowadziła przez pogranicze guberni suwalskiej i Prus; przede wszystkim wsie powiatów Wiłkowyszki i Władysławów oraz okolice Mławy.
Do maja 1906 r. OB Bundu zabezpieczała strajki, manifestacje, uderzała w carski aparat władzy, chroniła partię przed szpiclami i prowokatorami, przeprowadzała konfiskaty własności państwowej. W Łodzi w okresie czerwcowego powstania zbrojnego 1905 r. dziesiątki bojowe Bundu walczyły na barykadach wspólnie z OSB PPS i członkami SDKPiL.
Od sierpnia 1906 r. Bund ponownie wszedł na prawach autonomicznych do SDPRR i odtąd OB nastawiono wyłącznie na działalność mającą na celu samoobronę żydowskiego proletariatu i rzemiosła, a przede wszystkim na prowadzenie skutecznej akcji anty-pogromowej.
Autor zgromadził 130 życiorysów bojowców Bundu, jest to jednak katalog bardzo fragmentaryczny. Według sprawozdań policyjnych OB Bundu liczyła ok. 800 bojowców, tj. tyle, ile liczyły drużyny bojowe SDKPiL. Dane policji dotyczą tylko 10 guberni Królestwa Polskiego oraz guberni północnc-zachodniego kraju; nie uwzględniają guberni witebskiej, mińskiej oraz Ukrainy. Głównymi ośrodkami OB Bundu były te gubernie, które zamieszkiwała znaczna mniejszość żydowska.
Według sprawozdań policyjnych i akt personalnych liczebność OB Bundu w 1. 1905—1907 przedstawiała się następująco: w Warszawie i okręgu warszawskim działało 7 dziesiątek Bundu i 20 osób w technice bojowej, Łodzi i okręgu łódzkim analogicznie 7 dziesiątek i 20 osób, Łomży 1 dziesiątka, Siedlcach i guberni siedleckiej 5 dziesiątek (Sokołowie, Węgro¬wie, Parczewie, Włodawie, i w Siedlcach) i 20 osób, Kaliszu i guberni kaliskiej 4 dziesiątki (Kaliszu, Kole, Zduńskiej Woli i Ozorkowie) i 10 osób, Częstochowie 1 dziesiątka, Radomiu i guberni radomskiej 2 dziesiątki (Radomiu i Ostrowcu) i 10 osób, guberni suwalskiej 3 dziesiątki (pow. Mariampol, Wiłkowyszki i Władysławów) i 30 osób, guberni grodzieńskiej 5 dziesiątek (Grodnie, Siemiatyczach, Brześciu Litewskim i 2 w Białymstoku) i 20 osób, guberni kowieńskiej 7 dziesiątek i 20 osób, guberni wileńskiej 6 dziesiątek, 20 osób w technice bojowej i 50 osób w rezerwie bojowej, Płocku i Gąbinie 2 dziesiątki i 10 osób w technice bojowej.
Nie udało się rozpoznać sił bojowych Bundu w guberniach kieleckiej i lubelskiej. Sądzić należy, na podstawie materiałów organizacji agitacyjnych Bundu, że siły te nie przekraczały 50 osób.
Na podstawie 130 życiorysów ustaliliśmy, że byli to ludzie w wieku 18—22, niekiedy 16—18 lat, w tym 4 kobiety (techniczki bojowe). W Organizacji Bojowej Bundu tylko w Suwałkach i Kownie sporadycznie znajdowali się Litwini i Polacy (sześciu). Bojowcami Bundu byli przeważnie robotnicy i rzemieślnicy: tkacze, garbarze, szewcy, krawcy, subiekci; bardzo rzadko byli uczniowie gimnazjalni i studenci. Partia do Organizacji Bojowej wybierała ludzi ofiarnych, odważnych, oddanych sprawie walki klasowej.
Kierowniczy aktyw OB Bundu w Królestwie Polskim i na Litwie stanowili min. w: Warszawie Lewek Zajdman, Jakub Hochberg, Salomon Margolis, Luba Jemielianowa, Łodzi Dawid Krauze, Josek Oryns, Częstochowie Dawid Guterman, Piotrkowie Jechiel Kirchnanc, Kaliszu Bajla Goldfinkiel, Cyrlia Matała, Izrael Gebart, Ozorkowie Moszek Waldman, Kole Mojżesz Laufman, Płocku i Parczewie Jankiel Goldwasser, Siedlcach Beruch Górwicz, Sokołowie Dawid Tenenbaum, Węgrowie Abraham Tenenbaum, Włodawie Izrael Miinc, Wilnie Salomon Wołowicz, Lew Wołkowyski, Izrael Persin, Lej-zor Syrokonabela, Białymstoku Pilnik Oszierewicz, guberni suwalskiej Berenstein, Józef Miczulis, Berek Joffe, Ilia Tauman.
Spośród 130 bojowców represje carskie dotknęły 115; 15 ukryło się w kraju i za granicą, 74 zesłano na Syberię na okres stanu wyjątkowo, 37 na katorgę do guberni tobolskiej i irkuckiej, 4 zginęło- z wyroków sądów polowych M. Bojowcy Bundu używali m.in. takich pseudonimów, jak: Jona, Józef, Mendel Dwinsker, Siemion, Srulka, Szymszo der Mylner, Wergili.
Analiza form walki OB Bundu wskazuje na kilka etapów. Najwcześniej wystąpił Oddział Bojowy Samoobrony Bundu podczas obrony manifestacji robotniczej w dniu 25 września 1904 r. w lesie Zwierzyniec koło Białegostoku, gdzie doszło do krwawego starcia z żandarmerią i policją carską.
W następnym etapie oddziały bojowe Bundu zabezpieczały strajk styczniowo—lutowy 1905 r., kolportowanie ulotek w Łodzi, manifestacje polityczne i strajki w Warszawie, Białymstoku, Sokołowie, Węgrowie, Kownie; do starć zbrojnych doszło wówczas w Węgrowie, Białymstoku, Łodzi i Warszawie. W lipcu—wrześniu OB Bundu dokonała zamachów na przedstawicieli carskiego systemu władzy policyjnej w Siemiatyczach, Częstochowie, Piotrkowie, Ozorkowie, Radomiu, Płocku, Grodnie i Kownie. W dniach od 14 lipca do< 16 sierpnia bojowcy Bundu przeprowadzili masowe akcje przeciwko prowokatorom i szpiclom w ośrodkach fabrycznych. Od 2 października do 3 listopada miasteczko Siemiatycze znalazło się pod kontrolą polityczną komitetu Bundu, a porządek utrzymywał miejscowy oddział Organizacji Bojowej Bundu.
Trzeci okres natężonej działalności bojowej przypada na styczeń—maj 1906 r. Doszło wówczas m.in. do kilku akcji bojowych w guberni suwalskiej (w Sejwach, Sapieżyszkach, Karkliinie), a także w Ostrowcu, Ozorkowie, Gąbinie. Ustalono, iż OB Bundu uczestniczyła w prawie 50 akcjach bojo¬wych; z tego 18 w lutym—marcu i 21 w lipcu—wrześniu 1905 r., ponad 7 w styczniu—maju i 1 w lipcu 1906 oraz 1 w połowie 1907 r. (Gąbin).
Brak danych co do udziału OB Bundu w akcjach bojowych w Wilnie, Brześciu Litewskim, guberniach lubelskiej i kieleckiej. Dokumenty policyjne wskazują na poważne ilości broni w okręgowych składach bojowych. Policja carska wykryła m.in. składy broni OB Bundu w Michałowie (gubernia radomska), w Wilnie, Warszawie, Suwałkach, Grodnie i Kownie. Przeciętnie znajdowało się tam od 70 do 100 rewolwerów, przeważnie typu Browning, kastety, laski obronne.
Od połowy 1906 r. działalność Bundu, poważnie dotkniętego aresztowaniami, zaczęła słabnąć. Część jego członków zasiliła szeregi PPS i SDKPiL, część weszła w skład Partii Socjalistów-Syjonistów. W końcu 1906 r. OB Bundu zaprzestaje działalności. Wiązało się to z aresztowaniem większości bojowców w okresie odpływu fali rewolucyjnej i przechodzeniem do prostych form zabezpieczania partii przed prowokatorami.
OB Bundu stała na pozycjach walki klasowej z kapitałem, internacjonalistycznych więzi ludzi pracy walczących o postęp społeczny w imperium rosyjskim. Dlatego spotykamy w jej szeregach również Polaków i Litwinów. Występując w obronie mniejszości żydowskiej pobudzała masy żydowskie do aktywnej wałki narodowo-wyzwoleńczej, o pełne zabezpieczenie praw i swobód obywatelskich. Czynnie przeciwstawiała się też odosobnieniu narodowości żydowskiej, proponowanemu już w tym okresie przez socjalistyczno-syjonistyczne ugrupowania polityczne i ich organizacje bojowe (OB Poalej—Syjon, OB Socjalistów-Syjonistów). Wspólnie z OB PPS i DB SDKPiL chroniono zbrojnie ludność żydowską przed pogromami, co np. załamało w Królestwie Polskim akcje pogromowe, którym sprzyjały władze carskie, a których mógł dokonywać Związek Bojowy NZR.
 

Organizacje bojowe działające w Królestwie Polskim i północno-zachodnim kraju cesarstwa rosyjskiego — SDPRR, PSR, PSS, Poalej—Syjon

Oprócz omówionych już organizacji bojowych istniały w okresie rewolucji 1905—1907 na terenie Królestwa Polskiego oraz guberni grodzieńskiej, wileńskiej, kowieńskiej ugrupowania bojowe: SDPRR, PSR, PPS, Poalej Syjon, Konfederacji Polskiej, Polskiego Związku Ludowego „Zaranie", Związku Obrony Narodu Polskiego.
1. Silna organizacja bojowa SDPRR istniała w Wilnie od października 1905 do września 1907 r. W okresie największego rozwoju organizacyjnego, w październiku 1906, liczyła 5 dziesiątek bojowych. Do realizacji specjalnie trudnych zadań wydzielono dobrze przygotowaną centralną dziesiątkę bojową, którą kierował Dalewski. Pracą organizacji bojowej kierowało Biuro Bojowe Północno-Zachodniego Komitetu SDPRR w składzie 25 delegatów wybranych z dziesiątek bojowych. Dowódcą OB SDPRR w Wilnie był m.in. w okresie 1906 r. „Maks". W OB SDPRR obok Rosjan i Żydów walczyli Polacy: Dalewski, Antoni Zabłocki, Antoni Malinowski, Michał Olszewski, Antoni Zawadzki.
Grupa sprowadzała broń z Prus przez Wierzbołowo. Przez ziemie Królestwa szły również ważne drogi przerzutu broni dla SDPRR działającej w wewnętrznych guberniach cesarstwa rosyjskiego, które były główną bazą operacyjno-bojową tej partii; na ziemiach polskich działały tylko nieznaczne siły bojowe SDPRR.
2. Najwcześniej, bo jeszcze przed rewolucją 1905—1907, zorganizowała się i działała w Królestwie Polskim i północno-zachodnim kraju Organizacja Bojowa Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. Była ona częścią OB działającej w całym cesarstwie rosyjskim. Zamachy OB PSR na najwyższych dostojników odbiły się głośnym echem na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego i pośrednio wpływały na wzrost nastrojów rewolucyjnych. W 1908 r. na terenie Królestwa Polskiego i guberni litewskich działały dwa odłamy eserów —Rewolucyjna Rosja i Socjaliści-Rewolucjoniści Maksymaliści. Dziesiatki bojowe PSR, złożone z Polaków, Rosjan i Żydów, walczyły: w Warszawie, Łowiczu, Łodzi, Łomży, Grodnie, Białymstoku, Krynkach, Kownie, Wilnie i guberni wileńskiej. Najsilniejszymi ośrodkami były Białystok, Krynki, Wilno i gubernia wileńska. W okresie największego rozwoju organizacyjnego OB PSR działało na tym terenie 13 dziesiątek bojowych: 3 w Białymstoku, 2 w Krynkach, 5 w Wilnie, a po jednej w Leopoldo wie, Smorgoniach oraz Wilejce. Drużyny bojowe eserów uderzały w carski aparat polityczny, stosowały terror ekonomiczny wobec pracodawców, konfiskowały pieniądze i broń. Często stosowano zamachy. W sumie w Królestwie Polskim i północno-zachodnim kraju działało 19 dziesiątek bojowych.
3. Od 1905 r. działała wśród mniejszości żydowskiej na ziemiach polskich robotnicza Partia Socjalistów-Syjonistów, do której w 1. 1906—1907 przeszła część członków Bundu. Partia ta propagowała dążenie Żydów do odrębności narodowej i idee socjalizmu. Od sierpnia 1905 r. działała w niej Organizacja Bojowa w celu zbrojnego zabezpieczenia demokratyzacji Rosji, a w odniesieniu do Żydów — uzyskania całkowitej autonomii kulturalnej. Organizacja Bojowa PSS istniała do końca 1905 r., fragmentarycznie dane nie pozwalają, niestety, na uchwycenie wielkości jej wysiłku organizacyjnego i struktury. Istniejący materiał źródłowy pozwala sądzić, że OB PSS istniała w Warszawie, Skierniewicach, Białymstoku, Sło-nimie i Wilnie.
4. Po IV Kongresie Żydów w Bazylei rozwinęła latem 1906 r. działalność na ziemiach Królestwa Polskiego i północno zachodnie- go kraju Żydowska Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Poalej—Syjon. Działając wśród mniejszości żydowskiej stawiała sobie za cel, obok dążenia do utworzenia państwa żydowskiego w Palestynie, walkę o zdemokratyzowanie Rosji na drodze przewrotu wspólnie z pozostałymi siłami rewolucyjnymi. Zakładała również walkę o polepszenie bytu proletariatu żydowskiego. Według fragmentarycznych danych Organizacja Bojowa Poałej—Syjonu istniała w 1906 r. w Łodzi. Na jej czele stał Dawid Hel-much, tkacz, późniejszy bojowiec organizacji samoobrony SDKPiL