Tekst był rozdawany na OKP 4

Florian Nowicki
Konspekt referatu "Samorządność robotnicza w Polsce (XX w)"

Robotnicze zarządzanie. Załoga stanowi podmiot procesu zarządzania. Część decyzji zapada na ogólnym zebraniu załogi, inne należą do obieralnego organu załogi, np. komitetu fabrycznego. Obieralny organ załogi sam zajmuje się zarządzaniem operatywnym albo też stanowi organ zwierzchni wobec dyrekcji, która zarządza operatywnie i jest odpowiedzialna wobec tego organu (jak również wobec zebrania załogi). Dyrekcja jest wybierana i odwoływana albo przez zebranie załogi albo przez obieralny organ załogi. Zarządzanie strategiczne i długofalowe przynależy do załogi i jej obieralnego organu.
Kontrola robotnicza. Podmiotem zarządzania jest administracja podporządkowana właścicielowi bądź państwu. Ale obieralny organ załogi i wyłonione przezeń komisje kontrolne (a częściowo zebranie załogi) sprawują kontrolę nad tą administracją. Kontrola obejmuje możliwość blokowania określonych decyzji i wymuszanie na administracji podjęcia bądź zaniechania pewnych działań. Suwerenność właściciela i administracji jest ograniczona. Decyzje administracji w określonych sprawach muszą być obowiązkowo zatwierdzane przez organy załogi. Przedstawicielstwo załogi ma wgląd w finanse i księgowość.

1. Komitety fabryczne - 1918-19.

Na początku listopada 1918 w Polsce zaczęły powstawać Rady Delegatów Robotniczych, a w niektórych częściach kraju - RD Chłopskich i Folwarcznych. Pierwsza RDR wybrana została w Lublinie w nocy z 5 na 6 listopada przez przedstawicieli przedsiębiorstw na wniosek SDKPiL i PPS-Lewicy. Wkrótce Rady powstały w Warszawie, Łodzi i szeregu innych miast. Najsilniejsze Rady powstały w Sosnowcu, Będzinie i w Dąbrowie. W Warszawie początkowo powstały dwie RDR, które później zostały połączone. Ogółem, w różnych miejscowościach Polski utworzono ponad 120 Rad. Równolegle, w polskich zakładach przemysłowych wybierane były komitety fabryczne i tworzone oddziały Czerwonej Gwardii.
Rady Robotnicze walczyły m.in. o ustanowienie kontroli robotniczej w zakładach, fabrykach i kopalniach. Rady cieszyły się olbrzymim autorytetem robotników - to właśnie im najbardziej ufali robotnicy.
RDR Warszawy na posiedzeniu 16 listopada przyjęła, obok uchwały o wprowadzeniu 8-godzinnego dnia pracy, uchwałę o wyborach do komitetów zakładowych. Uchwała stanowiła, że żaden robotnik nie może być zwolniony bez zgody komitetu fabrycznego. Zakazano wywożenia z terenu przedsiębiorstwa surowców i urządzeń bez zezwolenia komitetu fabrycznego.
Głównym centrum rozwoju kontroli robotniczej było Zagłębie Dąbrowskie. Komitety fabryczne powstawały w większości zakładów i kopalń tego terenu. Na wprowadzenie kontroli robotniczej kapitaliści odpowiedzieli sabotażem. Odmawiali podporządkowania się kontroli, zwalniali robotników, zakłócali normalny tok produkcji. Komitety fabryczne usuwały więc sabotażystów i przejmowały zarząd przedsiębiorstw w swoje ręce. W grudniu 1918 wybrana została Zjednoczona Rada Delegatów Robotniczych Zagłębia Dąbrowskiego, która podjęła zdecydowaną walkę z sabotażem. W odpowiedzi na próbę zatopienia kopalni "Mikołaj" przez jej właściciela, Komitet Wykonawczy Rady podjął 27 grudnia decyzję o przekazaniu kopalni pod zarząd robotników. Podobną decyzję podjęto w stosunku do kopalni "Stanisław".
Rady Robotnicze różnych miast nawiązywały ze sobą współpracę. RDR Łodzi zwróciła się do Dąbrowskiej Rady z prośbą o zaopatrzenie miasta w węgiel. Rada podjęła decyzję o przydziale węgla, lecz właściciel jednej z kopalń odmówił wykonania postanowienia Rady. Wówczas komitet robotniczy kopalni usunął dyrektora i mianował na jego miejsce swego komisarza.
Z kolei w Warszawie RDR w mniejszym stopniu niż Rada Zagłębia zajmowała się organizacją robotniczej kontroli w przedsiębiorstwach. Realizowała natomiast ścisłą kontrolę nad poczynaniami właścicieli domów czynszowych, nie dopuszczając do podwyższania cen czynszu. Rada ustanowiła także kontrolę nad handlem, ustalając pułap cen rynkowych. W przypadku niewykonywania decyzji organów kontroli robotniczej Rada karała właścicieli przedsiębiorstw, kamieniczników oraz kupców wysokimi grzywnami. O dużym autorytecie tej Rady świadczył fakt, że w ciągu 6 tygodni (od 28 stycznia do 15 marca 1919) rozpatrzyła ona 18457 wniosków robotników, którzy zwracali się do Rady o pomoc.
Kontrola robotnicza realizowana była w przedsiębiorstwach przemysłowych Lublina. Robotnikom lubelskich zakładów metalowych udało się zawrzeć 18 maja 1919 umowę zbiorową z przedsiębiorcami, w której przewidywano szerokie uprawnienia dla komitetów zakładowych..
Rady i komitety fabryczne podejmowały liczne działania na rzecz wznowienia pracy w zamkniętych lub zrujnowanych przedsiębiorstwach. W szeregu zakładów wprowadzały pracę na 2, 3 zmiany, organizowały pomoc materialną dla bezrobotnych, nie dopuszczały do eksmitowania ich z mieszkań, a często zwalniały ich od opłat czynszowych.
Burżuazja i rząd Moraczewskiego zwalczały Rady Robotnicze i komitety fabryczne (zgodnie z zaleceniami Piłsudskiego). Moraczewski był przerażony faktem, że w Warszawie robotnicy każdego dnia przejmowali pod swój zarząd kolejne fabryki. W swoich wspomnieniach dotyczących sytuacji w Polsce w 1918 roku, napisał, że kiedy delegacje robotnicze z zarządzanych przez robotników zakładów zwracały się do jego Rządu o subsydia, on odmawiał ich przyznania m.in. w tym celu, aby "zmusić robotników do wyrzeczenia się swych ciągot do samodzielnego zarządzania przedsiębiorstwami".
W marcu 1919 przedstawiciele PPS odeszli z Rad. Był to sygnał dla rządu do rozgromienia Rad i likwidacji robotniczej kontroli nad produkcją w zakładach pracy. Rząd i wierne Piłsudskiemu wojsko wzięły bezpośredni udział w rozgromieniu Rad. Wiele Rad stawiało opór. W Zagłębiu i w Lubelskiem, gdzie Rady posiadały swoją organizację zbrojną- Czerwoną Gwardię, doszło do poważniejszych walk.
Pierwowzorem polskich komitetów fabrycznych były rosyjskie komitety fabryczne, które powstawały w zakładach przemysłowych na fali Rewolucji Lutowej 1917 r. Komitety fabryczne usiłowały realizować na terenie swoich przedsiębiorstw kontrolę robotniczą nad kapitalistami i administracją. Kontrola ta w różnych miejscach i okresach obejmowała różny zakres zagadnień. Ogólnie rzecz biorąc, kontroli robotniczej podlegały następujące aspekty działalności przedsiębiorstw: zatrudnianie i zwalnianie robotników przez kapitalistów; wykorzystywanie paliwa i surowców; zamówienia; produkcja i podział produktów.
Komitety fabryczne od chwili powstania zajmowały się ustalaniem ilości posiadanych przez zakład zapasów opału i surowca oraz kontrolą nad ich rozchodowaniem. Chodziło o zapobieżenie stosowanemu przez kapitalistów sabotażowi, który często dotyczył właśnie zaopatrzenia zakładów w opał i surowce.
Kontrola robotnicza realizowana była przez działające przy komitetach fabrycznych specjalne komisje kontroli robotniczej, które z kolei wyłaniały rozmaite podkomisje, np.: dla kontroli administracyjno-finansowej i techniczno-produkcyjnej; dla kontroli nad zaopatrzeniem i rozchodowaniem surowców i półfabrykatów;dla kontroli nad przyjęciem i rozchodowaniem paliwa, a także nad wykorzystaniem odpadków produkcyjnych.
Komitety fabryczne skutecznie interweniowały w przypadkach, gdy właściciele zakładów usiłowali je zamykać, bądź ogłaszali masowe zwolnienia - pod pretekstem problemów z paliwem i surowcem.
Komitety fabryczne w ciągu kilku miesięcy przeszły imponującą drogę rozwojową. Wciągu czterech miesięcy od Rewolucji Lutowej kontrola robotnicza przechodziła przez następujące etapy:
1. Kontrola częściowa: organizowanie ochrony przedsiębiorstw; usuwanie z administracji i personelu inżynieryjno-
technicznego skompromitowanych osób;
2. Ingerowanie robotników w poszczególne zagadnienia organizacji produkcji; ustanawianie porządku
wewnętrznego; określanie warunków pracy oraz bytu robotników;
3. Całkowita kontrola nad wszystkimi dziedzinami działalności produkcyjno-technicznej i finansowej administracji,
regulacja produkcji. W szeregu przypadków - rekwizycja przedsiębiorstw i robotnicze zarządzanie.
W czasie, gdy w jednych przedsiębiorstwach robotnicy wprowadzali kontrolę nad kapitalistami i administracją (kapitalistyczną bądź państwową), w innych - ustanawiali samodzielne zarządzanie robotnicze i samodzielnie uruchamiali produkcję. Dotyczyło to początkowo głównie państwowych zakładów zbrojeniowych, których administratorzy po prostu uciekli, albo zostali usunięci siłą przez robotników.
Np. w Zakładzie lżorskim, podległym resortowi marynarki, po ucieczce kierownika zakładu robotnicy utworzyli tymczasowy komitet zarządzający przedsiębiorstwem, w skład którego wchodziło 50 osób, w tym 6 inżynierów.
Ustanawianie przez robotników samodzielnego zarządzania było często wynikiem sprzeciwu kapitalisty wobec kontroli robotniczej i jej decyzji. Jeżeli kapitalista - wbrew komitetowi fabrycznemu - dążył do zamknięcia przedsiębiorstwa lub masowych zwolnień, albo w inny sposób narażał się instytucjom kontroli robotniczej - załoga usuwała go i przejmowała władzę w zakładzie.
Komitety fabryczne prowadziły walkę z sabotażem i lokautami, dzięki czemu zapewniały kontynuowanie produkcji w wielu przedsiębiorstwach. Kontrola nad zatrudnianiem i zwalnianiem robotników i pracowników hamowała wzrost bezrobocia. Wielkie znaczenie miała walka komitetów fabrycznych o poprawę sytuacji materialnej robotników, organizowanie przez nie zaopatrzenia załóg przedsiębiorstw w produkty przemysłowe i artykuły pierwszej potrzeby.

2. Rady zakładowe -1944-47

W Polsce już w okresie okupacji z inicjatywy PPR zaczęły powstawać rady zakładowe. Robotnicy chronili przedsiębiorstwa przed zrujnowaniem i ograbieniem przez okupanta. Np. w przemyśle węglowym Zagłębia Dąbrowskiego i Górnego Śląska rady zakładowe działały w 90% kopalń. W ochronie przedsiębiorstw na tym terenie brało udział ponad 2,5 tys. osób. Rady zakładowe uchroniły przed wywiezieniem do Niemiec liczne kadry wykwalifikowanych robotników. Setki zakładów i fabryk, kopalń i elektrowni ocalało tylko dzięki czujności i odwadze robotników, którzy ukrywali najcenniejsze urządzenia, sabotowali demontaż i wywożenie maszyn, bronili przedsiębiorstw, nie pozwalając okupantom na wysadzenie ich podczas wycofywania się. Kiedy decydował się los przedsiębiorstw, robotnicy pozostawali na posterunku - obsługiwali pompy w kopalniach, zabezpieczali ciągłość pracy elektrowni, pilnowali spustu surówki żelaza z wielkich pieców.
- Robotnicy kopalni Barbara w Chorzowie udaremnili plan zniszczenia kopalni przez okupantów. W odpowiednim czasie znaleźli oni i rozbroili założone miny. Praca kopalni została wznowiona następnego dnia po wyzwoleniu.
- W kopalni "Miłowice" na Śląsku, w dniach, kiedy prawie obok przebiegała linia frontu, uszkodzona została linia wysokiego napięcia; wskutek braku energii elektrycznej przestały pracować pompy i kopalni groziło zatopienie. Górnicy, nie bacząc na niebezpieczeństwo naprawili linię, ratując w ten sposób kopalnię.
PKWN a następnie Rząd Tymczasowy, w celu lepszego zorganizowania przejmowania przedsiębiorstw pod zarząd państwowy tworzyły specjalne grupy operacyjne ds. gospodarczych - o szerokich pełnomocnictwach. Grupy te posuwały się zazwyczaj razem z oddziałami Armii Radzieckiej i Wojska Polskiego i przejmowały przedsiębiorstwa pod swoją kontrolę, tworzyły administrację zakładową organizowały odbudowę i uruchamianie przemysłu. Grupy operacyjne z reguły opierały się w swej działalności na radach zakładowych, Razem z radami zakładowymi przeprowadziły inwentaryzację 8 tys. przedsiębiorstw, mianowały tymczasową administrację oraz uruchomiły ok. 2 tys. zakładów przemysłowych i elektrowni. Robotnicy działali z poczucia obowiązku, bez odpowiedniego kierownictwa technicznego, bez umowy o pracę, nie spodziewając się wynagrodzenia.
Dla wszystkich było jasne, że rady zakładowe muszą otrzymać szerokie uprawnienia w dziedzinie zarządzania przedsiębiorstwami. Bez inicjatywy załóg, odbudowa przemysłu była niemożliwa. Znalazło to wyraz w postanowieniu PKWN o utworzeniu tymczasowych zarządów zakładowych. Tymczasowe zarządy przedsiębiorstw składały się z: dyrektora (przewodniczący zarządu); przedstawiciela miejscowej rady narodowej; delegata rady zakładowej.
W końcu października 1944 zaczęto opracowywać dekret o kontroli robotniczej, który miał ściśle precyzować obowiązki i uprawnienia administracji i organów kontroli robotniczej. Postanowienie PKWN o tymczasowych zarządach zakładowych bynajmniej nie wszędzie było wykonywane. Szerzyły się biurokratyczne tendencje wśród kierowników, którzy nie liczyli się z organizacjami robotniczymi. Z drugiej strony wiele załóg robotniczych sprzeciwiało się rozszerzaniu kompetencji kierowników przedsiębiorstw, traktując je jako ograniczenie swych praw.
W końcu 6 lutego Rada Ministrów wydała dekret O radach zakładowych, który postanawiał, że jeżeli na czele przedsiębiorstwa państwowego stoją kilkuosobowe zarządy - w ich skład wchodzą przedstawiciele rady zakładowej lub delegaci związków zawodowych; Rady zakładowe miały troszczyć się o stan urządzeń; uczestniczyć w ustalaniu stawek płac i regulaminów pracy; zajmować się zagadnieniami związanymi z przyjmowaniem i zwalnianiem robotników; zajmować się warunkami pracy robotników (sprawować nadzór na warunkami pracy w zakładzie); czuwać nad wzmożeniem i ulepszeniem produkcji; uczestniczyć w kontroli społecznej nad działalnością administracji przedsiębiorstwa.
Posiadały prawo zatwierdzania regulaminu pracy przedsiębiorstw oraz pośredniczenia we wszystkich konfliktach między robotnikami a pracodawcami.
Dekret zobowiązywał zarządy fabryczne do odbywania nie rzadziej niż raz w miesiącu wspólnych z radami zakładowymi narad dot. podniesienia wydajności pracy, wdrażania nowej techniki, dyscypliny pracy, bhp) oraz do przedstawiania radom kwartalnych sprawozdań o stanie przedsiębiorstwa.
W przedsiębiorstwach państwowych rady zakładowe bezpośrednio brały udział w kierowaniu przedsiębiorstwem, decydowały o wszystkich zagadnieniach wspólnie z zarządem zakładu.
W przedsiębiorstwach prywatnych spełniały funkcje aktywnej kontroli robotniczej, nadzorowały tok produkcji i przeciwdziałały sabotażowi burżuazji
Dekret o kontroli robotniczej nie mógł być zrealizowany bezpośrednio po jego wydaniu. Nie zakończyło się jeszcze wyzwalanie ziem polskich od faszystów, a organizacje związkowe były dopiero w fazie powstawania.
Tymczasem 20 maja 1945 wszedł w życie nowy dekret, którego interpretację dała Ogólnopolska Konferencja Przemysłowa (2-3 czerwca 1945). W celu umocnienia jednoosobowego kierownictwa dyrektorów Konferencja ograniczyła uprawnienia rad zakładowych w przedsiębiorstwach państwowych. W przedsiębiorstwach prywatnych kontrola robotnicza realizowana była na dotychczasowych zasadach.
Zgodnie z tą interpretacją Ministerstwo Przemysłu wydało instrukcję O rozgraniczeniu kompetencji dyrektorów zakładów i rad zakładowych. Funkcje rad zakładowych zostały sprowadzone do współdecydowania w sprawach regulaminu pracy, wysokości płac oraz kierowania działalnością instytucji kulturalno-bytowych w przedsiębiorstwach, natomiast wpływ rad zakładowych na sprawy produkcyjne został znacznie ograniczony.
Wkrótce jednak okazało się oczywiste, że zmiana roli i zadań organów kontroli robotniczej hamuje rozwój inicjatywy mas i ogranicza wpływy związków zawodowych. W związku z tym Sekretariat KC PPR w końcu czerwca 1945 uznał za konieczne przywrócenie radom zakładowym prawa kontroli nad całą działalnością przedsiębiorstw.
Niezależnie od zmian prawnych, w latach 1944-47 (w okresie kształtowania się państwowego aparatu zarządzania) faktyczna rola wielu rad zakładowych była wyższa, aniżeli wynikałoby to z przepisów państwowych.
Bardzo często to rady zakładowe organizowały produkcję i zaopatrzenie robotników, a także poprawiały wydajność i dyscyplinę pracy

3. Rady robotnicze - 1956-58

Lipiec 1956 - VII Plenum KC PZPR modyfikuje swoje poglądy na temat udziału robotników w zarządzaniu. Rozszerzenie uprawnień załóg robotniczych -za pośrednictwem związków. Okazało się jednak, że pomysły KC rozmijają się z oczekiwaniami klasy robotniczej.
Październik 1956 - VIII Plenum stwierdza w uchwale konieczność zwiększenia bezpośredniego udziału klasy robotniczej w zarządzaniu. Na przełomie 1956/57 rady robotnicze rozwijają się lawinowo. W styczniu 57 było ich 500, a w końcu maja - ponad 3300. W niektórych przedsiębiorstwach rady robotnicze wybierały dyrektorów, przeprowadzały reorganizację i zwiększały liczbę pracowników inżynieryjno-technicznych (kosztem administracyjnych). Postulowano zwiększenie autonomii przedsiębiorstw, likwidację centralnych zarządów i tworzenie przedstawicielstw rad na szczeblu branży i utworzenie Izby Pracowniczej w Sejmie.

Ustawa z 19 X11956 o radach robotniczych

Art. 3. Do zakresu działania rady należy w szczególności: opiniowanie projektów rocznych wskaźników zadań planowych; uchwalanie planów rocznych przedsiębiorstwa na podstawie wskaźników wynikających z narodowego planu gospodarczego; uchwalanie operatywnych planów przedsiębiorstwa; uchwalanie struktury i schematu organizacyjnego przedsiębiorstwa; ustalanie kierunków rozwoju przedsiębiorstwa; ustalanie zasadniczych wytycznych w kierunku usprawnienia produkcji, a w szczególności racjonalizacji procesów technologicznych, polepszenia jakości i estetyki produkcji, podnoszenia wydajności pracy, polepszania warunków bhp, oszczędności materiałów i paliwa; ocena działalności gospodarczej przedsiębiorstwa oraz zatwierdzanie bilansów rocznych po przyjęciu ich przez właściwy organ nadzorujący; decydowanie na podstawie opinii dyrektora o zbywaniu zbędnych maszyn i urządzeń; ustalanie w ramach uprawnień przedsiębiorstwa oraz układu zbiorowego norm pracy, taryfikatorów płacowych i regulaminów premiowania; decydowanie o przeznaczeniu części zysku przypadającej przedsiębiorstwu na cele związane z działalnością gospodarczą; decydowanie o podziale funduszu zakładowego lub części zysku przypadającej załodze; ustalanie wewnętrznych regulaminów przedsiębiorstwa.
Art. 5. Rada robotnicza jest odpowiedzialna za swoją działalność przed załogą i przed nią składa sprawozdania.
Sprawy o zasadniczym znaczeniu dla przedsiębiorstwa, a w szczególności podział funduszu zakładowego lub części zysku przypadającego załodze, powinny być rozpatrywane na naradach lub zebraniach załogi. W przypadkach uzasadnionych rada robotnicza może przeprowadzić referendum wśród załogi.
Art. 6. Liczbę członków rady robotniczej ustala załoga.
Art. 7. Radę robotniczą wybiera się spośród robotników, inżynierów, techników, ekonomistów i innych pracowników przedsiębiorstwa. Ale 2/3 jej składu powinni stanowić robotnicy. W skład rady wchodzi z urzędu dyrektor. Wybór rady robotniczej odbywa się w głosowaniu tajnym według regulaminu wyborczego ustalonego przez załogę.
Art. 9. Rada robotnicza i jej prezydium podejmują uchwały wyłącznie na posiedzeniach. Dyrektor ma obowiązek przygotowywania i przedkładania materiałów i sprawozdań potrzebnych dla pracy rady robotniczej.
Art. 10. Każdy pracownik ma prawo być obecny na posiedzeniu rady robotniczej.
Art. 13. Dyrektora i jego zastępców powołuje i odwołuje właściwy organ państwowy po uzgodnieniu z radą robotniczą. Rada robotnicza ma prawo występowania z wnioskiem w sprawie powoływania i odwoływania dyrektora i jego zastępców.
Art. Statut rady robotniczej uchwala załoga przedsiębiorstwa.