Tekst pochodzi ze zbioru Ideologia i polityka współczesnego lewactwa pod redakcją J. Janickiego i J.Muszyńskiego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1976 str. 308-332. Ponieważ prawie wszystkie przypisy dotyczą tekstów angielskich to je pominęliśmy, zostawiając jednak w tekście numery przypisów. Dodaliśmy dwa przypisy od siebie dotyczące Granta i cliffowców. Tekst był pisany 30 lat temu - więc zapewne wiele danych jest już nieaktualnych.

Kazimierz Łastawski

Skrajna "lewica" w Wielkiej Brytanii

Wielka Brytania ma najstarszy system dwupartyjny w świecie. Stabilne rządy obu decydujących partii: konserwatystów i labourzystów oddziaływają m. in. na specyficzną rolę ruchu związkowego, organizacji robotniczych i komunistycznych, a także na działalność ugrupowań lewackich.

Zewnętrzne i wewnętrzne uwarunkowania rozwoju lewactwa w Wielkiej Brytanii

Rozwój programów i form organizacyjnych skrajnej "lewicy" w Wielkiej Brytanii był wypadkową oddziaływania czynników zewnętrznych i realiów brytyjskiej sytuacji społeczno-politycznej. Na terenie Wielkiej Brytanii przebywali i działali twórcy dwóch kierunków anarchizmu - M. Bakunin i P. Kropotkin, zakładali organizacje uchodźcy z państw europejskich, a także znaleźli się przywódcy różnych ekstremistycznych ugrupowań młodzieżowych świata. Ich działalność szczególnie uwidoczniała się w okresach napięć społecznych.

Ugrupowania lewackie powstawały w Zjednoczonym Królestwie w różnym czasie. Najstarsze z nich, opierając się na filozofii anarchistycznej Williama Goodwina (lata 1756-1836) pojawiły się w latach sześćdziesiątych XIX w.1 Kilkadziesiąt lat później -pod koniec lat międzywojennych - w Wielkiej Brytanii powstały grupy trockistowskie, natomiast ugrupowania maoistowskie rozpowszechniły się po 1960 r. Większość grup lewackich rozpoczęła istnienie od rozbijackiej działalności w brytyjskim ruchu robotniczym: komunistycznym i socjalistycznym; początek brały z organizacji robotniczych, ale opierały się głównie na nieproletariackich warstwach społecznych.

Wielka Brytania pierwsza przeszła rewolucję przemysłową i następujący po niej rozwój kapitalizmu, które spowodowały powstanie licznej wielkoprzemysłowej klasy robotniczej o stosunkowo wysokim stanie świadomości społecznej. Nie pozwoliło to na rozpowszechnianie idei drobnomieszczańskich, lecz ogólnie przeważała wśród klasy robotniczej ideologia tradeunionistyczna i socjaldemokratyczna, dlatego działalność skrajnej lewicy w Wielkiej Brytanii nigdy nie miała szerokiej podstawy wewnętrznej.

Szczytowy okres rozwoju ugrupowań skrajnej lewicy brytyjskiej przypadł na drugą połowę lat sześćdziesiątych. W tamtym czasie wystąpiło największe natężenie wystąpień publicznych, propagandy wizualnej, rozwoju organizacji i grup lewackich w zachodniej Europie oraz w Ameryce.

W działalności lewackiej zaznaczył się wpływ wyspiarskiego położenia Wielkiej Brytanii i pewnej izolacji od kontynentu europejskiego. Oddziaływania zewnętrzne szły więc nie tylko z Europy, lecz także z dawnego imperium, a następnie Commonwealthu. Związane to było z zachowaniem przez władze brytyjskie powiązań zamorskich i rozwojem na tamtych terenach ruchu narodowowyzwoleńczego, w którym znalazły się też grupy lewackie. Ich przywódcy w dużej części wywodzili się z rejonów neokolonialnych wpływów Wielkiej Brytanii i z czasem na tym tle rozwijali też ideową podstawę działania.

Ustabilizowany ustrój kapitalistyczny w Wielkiej Brytanii - opierający się na różnych formach tradycji (prawo zwyczajowe, brak ustawy zasadniczej, tradycyjna reprezentacja narodu w systemie dwupartyjnym) - oraz zdecydowany pragmatyzm w postępowaniu społeczeństwa nie sprzyjały aktywizacji skrajnej "lewicy". Funkcjonowanie obecnego systemu chroni odwieczny "porządek" (establishment), opierający się nie tylko na burżuazyjnym aparacie władzy, lecz także na starym systemie dwupartyjnym, panującym Kościele, organizacjach społecznych, pozostałościach monarchii oraz na rozwiniętym systemie środków informacji publicznej i propagandy.

Dwupartyjność systemu władzy w Wielkiej Brytanii skutecznie stabilizuje burżuazyjne panowanie klasowe. Większościowy system wyborczy sprzyja tylko dwóm największym partiom politycznym. Duża centralizacja decyzji w kierownictwach partyjnych i stabilność polityczna systemu hamują powstawanie gwałtownych kryzysów rządowych. Zmiana partii u władzy następuje zwykle po wyborach, które nie powodują zasadniczych przekształceń w polityce państwa, a raczej do pewnego stopnia rozładowują napięcia klasowe w społeczeństwie.

Trwały system polityczny Zjednoczonego Królestwa skłania społeczeństwo do akceptowania burżuazyjnego porządku społecznego, a stwarzanie możliwości wyboru konserwatystów lub labourzystów do władzy w pewnej mierze przeciwdziała politycznej polaryzacji społeczeństwa. Sama - licząca ponad 6 min członków2 - brytyjska Partia Pracy, mająca specyficzną formę organizacyjną, przy dominowaniu w niej ideologii reformistycznej, jest czynnikiem przeciwdziałającym aktywizacji innych sił lewicy w Wielkiej Brytanii, w tym ugrupowań skrajnej "lewicy". Oparcie partii na zbiorowym członkostwie związków zawodowych uczyniło brytyjskich socjaldemokratów jedynymi przedstawicielami interesów ruchu związkowego w elicie władzy i w praktyce wyeliminowało możliwość odniesienia większego sukcesu politycznego przez siły lewicy, odcinające się od kierownictwa Partii Pracy. Doświadczyły tego nawet łderownietwa lewicujących grup labourzystowskich: Keep Left (Równać w Lewo) 3, bevanistów (grupy A. Be-vana) 4, Victory for Socialism (O Zwycięstwo Socjalizmu) 5, pisma "Tribune" itp.

Przeobrażenia skrajnej "lewicy" od powstania ruchu robotniczego w Wielkiej Brytanii do 1960 r.

Brytyjscy działacze robotniczy rozwijali działalność polityczną w powiązaniu z międzynarodowym ruchem robotniczym. Rada Generalna Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (I Międzynarodówki) miała stałą siedzibę w Londynie 6. Również później Brytyjczycy tworzyli ważną część międzynarodowej organizacji klasy robotniczej. Wewnętrzne oddziaływanie tradeunionizmu było tak duże, że wielu socjalistów aby ustrzec się od niego, schodziło na pozycje "lewicowe". Przykładem tego było stanowisko znanego działacza socjalistycznego Williama Morrisa, przychylającego się do poglądów sekciarskich 7.

W toczącej się na forum I Międzynarodówki walce z anarchistami delegaci brytyjscy zajmowali różne stanowiska, np. na kongresie w Hadze (1872 r.) znajdowali się wśród mniejszości popierającej nie Marksa, lecz Bakunina8. Działająca od 1884 r. Federacja Socjaldemokratyczna 9 (o orientacji lewackiej) odcinała się od trade-unionów, traktując je jako burżuazyjne. Spowodowało to wystąpienie z nich części działaczy rewolucyjnych, m. in. Eleonory Marks Aveling (córka Karola Marksa). Przeciw oportunizmowi Partii Pracy i kierownictwu związków zawodowych rozwinęły się później w szeregach angielskich robotników idee anarchosyndykalistyczne 10.

Dominacja socjaldemokracji i ruchu związkowego wśród klasy robotniczej w Wielkiej Brytanii utrudniła powstanie partii proletariackiej; odzwierciedliła się też w czasie dyskusji nad potrzebą utworzenia jednolitej partii komunistycznej. Ugrupowania poprzedzające Komunistyczną Partię Wielkiej Brytanii: British Socialist Party (Brytyjska Partia Socjalistyczna) i Socialist Labour Party (Socjalistyczna Partia Pracy) oraz dwie małe grupy (które przyłączyły się w 1921 r. do partii): Towarzystwo Socjalistyczne Południowej Walii i Robotnicza Federacja Socjalistyczna11 zajmowały zróżnicowane stanowisko częściowo opowiadając się za skrajnie lewicowymi poglądami.

W tamtym czasie Lenin skrytykował stanowisko "lewicowej" działaczki z Robotniczej Federacji Socjalistycznej Sylwii Pankhurst, reprezentującej kierunek przeciwny popieraniu przez komunistów brytyjskiej Partii Pracy i nie godzącej się na kompromisy z socjaldemokracją. Uważał również, że komuniści brytyjscy powinni wziąć udział w działalności parlamentarnej, aby wewnątrz parlamentu przeciwstawiać się "zjednoczonej prawicy Lloyd George'a i Churchilla". Połączenie kilku grup komunistycznych miało - zdaniem Lenina - wzmocnić udział komunistów w parlamencie i zjednać im powszechniejsze poparcie klasy robotniczej, krytyka jednolitego frontu uprawiana przez "lewicowców" godziła bowiem w zasadnicze interesy brytyjskiego ruchu robotniczego i nie pozwalała komunistom na zbliżenie się do labourzy-stów 12. Poglądy podobne do stanowiska Sylwii Pankhurst i Willia-ma Gallachera nie mogły zyskać większego poparcia, jednak utrudniały jednoczenie sił lewicy rewolucyjnej - zrażając niektóre jej ugrupowania "lewackim dogmatyzmem"

Oceniając postępowanie "lewicowców", Lenin jednoznacznie stwierdził, że "rewolucjoniści, którzy nie umieją łączyć nielegalnych form walki ze wszystkimi formami legalnymi są bardzo złymi rewolucjonistami" 14. Zalecał komunistom stojącym na pozycjach rewolucyjnych organizowanie w nowy sposób pracy, aby dawną działalność - w różnym duchu - przekształcić w działalność prawdziwie komunistyczną, zawsze wykorzystującą wybory parlamentarne i "wszystkie perypetie irlandzkiej, kolonialnej, imperialistycznej polityki światowej rządu brytyjskiego" 15.

Większość działaczy Międzynarodówki Komunistycznej była zdania, że organizatorzy Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii powinni podjąć próbę wstąpienia - na określonych zasadach - do Partii Pracy. Biorąc pod uwagę argumenty Lenina świadczące o takiej potrzebie, specyfikę składu społecznego Partii Pracy (liczebną przewagę klasy robotniczej) oraz ewentualne zwiększenie tym sposobem możliwości działania rewolucyjnie zorientowanego ruchu "shop stewards" 16 (delegatów fabrycznych), większość delegatów II Kongresu Kominternu w 1920 r. wypowiedziała się za wejściem komunistów brytyjskich do partii socjaldemokratycznej. Wykorzystując zalecenia Lenina i Kominternu17, organizatorzy partii komunistycznej wysunęli później propozycję wstąpienia do Partii Pracy, ale jej reformistyczni przywódcy nie wyrazili zgody na ściślejszą współpracę.

Na początkach działalności Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii w pewnym stopniu zaciążyło sekciarstwo, przeniesione do niej z Brytyjskiej Partii Socjalistycznej. Zaznaczył się też stosunkowo wysoki procent imigrantów i osób, które poprzednio .zostały wykluczone z innych partii komunistycznych Europy1S. Lenin, mimo dużego zaangażowania w budowę nowego ustroju w Rosji, interesował się rewolucyjną działalnością brytyjskiej klasy robotniczej, a szczególnie górników. Oceniając strajk górników w Wielkiej Brytanii na wiosnę 1921 r. i przystąpienie górników walijskich do Międzynarodówki Komunistycznej, w liście do Toma Bella (przedstawiciela Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii w Komitecie Wykonawczym Kominternu) pisał, że jest to "początek prawdziwie masowego ruchu proletariackiego w Wielkiej Brytanii - ruchu komunistycznego", gdyż dotychczas nie było tam "rzeczywiście masowego ruchu komunistycznego" 19.

W następnych łatach komuniści brytyjscy znacznie zwiększyli wpływy wśród klasy robotniczej, w szczególności w ruchu związkowym. Już w 1924 r. odbyła się pierwsza ogólnobrytyjska konferencja "ruchu mniejszości" - lewego skrzydła związków zawodowych - z udziałem komunistów. Wysunęła ona żądania wprowadzenia robotniczej kontroli nad produkcją, utrwalenia jedności ruchu związkowego i walki z niebezpieczeństwem wojny. Na sekretarza generalnego "ruchu mniejszości" został wybrany komunista Harry Pollit20. Dwa lata później komuniści wraz z "ruchem mniejszości" związków zawodowych odegrali czynną rolę w przygotowaniu strajku generalnego w Wielkiej Brytanii. Zainteresowanie komunistów skupiała też propaganda książki postępowej - rozwijającej się w latach międzywojennych poprzez Left Book Club.

Intensyfikacja działalności Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii w ramach Kominternu wpłynęła na wyeliminowanie grup ultralewicowych poza partię, ale nie zakończyła ich istnienia. Działalność Trockiego w Europie Zachodniej powodowała powstawanie na terenie brytyjskim grup lewackich opozycyjnych wobec Międzynarodówki Komunistycznej. Już w chwili tworzenia w 1938 r. IV Międzynarodówki akces do niej zgłosiły dwie liczebnie duże grupy brytyjskie: Liga Marksistowska (Marxist League) i Grupa Marksistowska (Marxist Group)21, które utworzyły trockistowską sekcją brytyjską: Rewolucyjna Liga Socjalistyczna.

W czasie drugiej wojny światowej w Wielkiej Brytanii zbliżyły się do siebie wszystkie grupy trockistowskie. W 1944 r. trockiści brytyjscy utworzyli Rewolucyjną Partię Komunistyczną (Revolutionary Communist Party) z Jackiem Hastonem na czele 22. Skupiła ona około pięciuset członków i wydawała pismo "Socialist Appeal" (Apel Socjalistyczny)23. Za cel działania przyjęła aktywizację działalności wewnątrz Partii Pracy. Różnice zdań między jej kierownictwem a masami wykorzystywała dla swej rozbi-jackiej taktyki entryzmu. Na tle sporów o działalność wewnątrz Partii Pracy Rewolucyjna Partia Komunistyczna w 1949 r. została rozwiązana. Jej członkowie w części wstąpili do partii labourzy-stowskiej, tylko najbardziej nieprzejednana grupa Gerry Hea-ly'ego skupiła się wokół młodzieżowego pisma "Keep Left". Miejscem sporów między Healym a tzw. młodymi trockistami na początku lat pięćdziesiątych stało się także pismo "Socialist Outlook" (Spojrzenie Socjalistyczne). Jego wydawca John Lewrence reprezentował linię współpracy skrajnej lewicy z socjaldemokratami. Natomiast "stary" trockista Healy traktował to stanowisko jako "rewizjonizm" i "kapitulację przed stalinizmem"24. Ostatecznie stanowisko G. Healy'ego stało się dominujące wśród działaczy trockistowskich w Wielkiej Brytanii.

Herbert Read (poeta, krytyk sztuki, filozof) kontynuował dalej w swej twórczości niektóre wątki anarchizmu. Zbiór różnych jego artykułów, wydanych w 1954 r. w zbiorze Anarchy and Order (Anarchia i porządek) jest najpełniejszym tego dowodem. Prezentując kulturowe aspekty anarchizmu, Read krytykował wszelkie zangażowanie, w szczególności realizm socjalistyczny25.

W latach pięćdziesiątych duże ambicje łączenia skrajnej lewicy w Wielkiej Brytanii wykazywała założona przez Teda Granta[1] trockistowska Revolutionary Socialist League (Rewolucyjna Liga Socjalistyczna). Jej koncepcje polityczne przedstawiała praca teoretyczna World Perspectives (Perspektywy świata) 26. W problematyce europejskiej rozwinięte one zostały w pracy T.' Granta Socialism and German Unity (Socjalizm i jedność Niemiec) wydanej w 1955 r. W tym czasie, gdy w Zjednoczonym Królestwie trwała olbrzymia kampania przeciwko remilitaryzacji Niemiec, tezy Granta atakowały tzw. szowinizm antyniemiecki. Uważał on, że sprawy narodowe nie mają żadnego znaczenia, a "stalinowską biurokrację" w Moskwie porównywał - jak to czynili wojujący antykomuniści - z zaborczym kapitalizmem niemieckim. Głosił również hasło "Socialist United States of Europę" (Socjalistycznych Stanów Zjednoczonych Europy)27, jako organizacji gwarantujących szybkie zwycięstwo "rewolucji" w całej Europie.

Skrajna "lewica" brytyjska w latach 1960 - 1970

Nowa sytuacja w rozwoju ugrupowań, programów i publikacji lewactwa w Wielkiej Brytanii wystąpiła w latach sześćdziesiątych. Złożyło się na to szereg czynników, z których na szczególną uwagę zasługuje aktywizacja działalności teoretycznej tzw. nowej lewicy i rozłamowa działalność maoizmu wśród rewolucyjnych sił współczesności. Po niefortunnej agresji imperialistycznej Wielkiej Brytanii przeciw Egiptowi w 1956 r. w społeczeństwie brytyjskim wzrosło zainteresowanie nurtem doktrynalnym i ruchem politycznym "nowej lewicy". Miała ona stać się dowodem na "skostnienie" marksizmu jako rewolucyjnej teorii, a jednocześnie służyć jako argument przeciw politycznej praktyce partii komunistycznych w państwach socjalistycznych. W tym samym czasie rozwój kapitalizmu państwowo monopolistycznego zbliżał prawicową część drobnomieszczaństwa do ideologii wielkiej burżuazji. Natomiast wśród jego lewicy - tak jak w części inteligencji i uczącej się młodzieży - wystąpiły procesy radykalizacji skierowane przeciwko systemowi ucisku jednostki w kapitalizmie. Jak podkreślał D. Stafford (w rozprawie, o anarchizmie brytyjskim), w latach sześćdziesiątych doszło do "anarchizacji" "nowej lewicy"2S. Radykalne grupy nie komunistyczne, dążąc do zmian struktur społecznych, zbliżały się do ideologii "nowej lewicy" i hurarewolucyjnych haseł lewackich. Nie rozumiały jednak zasad konsekwentnej walki klasowej.

Procesy rozwijające się w kierunku pokojowego współistnienia w świecie następowały - aczkolwiek z pewnym opóźnieniem - również na Wyspach Brytyjskich. Wymagały one większego zróżnicowania środków oddziaływania ideowego. W powstałej sytuacji atakowanie marksizmu-leninizmu i międzynarodowego ruchu komunistycznego "z lewa" stało się dogodnym chwytem ideologii burżuazyjnej. Ponieważ niemożliwością była generalna zmiana stosunku do ideologii marksistowsko-leninowskiej, sięgnięto głębiej do myśli "ideologów neokomunizmu"29, w szczególności Lwa Trockiego, Mao Tse-tunga, Herberta Marcusego, Jeana Paula Sartre'a, Regisa Debraya czy Daniela Cohn-Bendita. Popularyzowano szczególnie ich antyradzieckie i antykomunistyczne pogiądy w otoczce pseudorewolucyjnych frazesów. W większej mierze wykorzystano też dezintegracyjne koncepcje marksizmu głoszone przez "marksologów" zachodnich (Iringa Fetschera, Jacka M. Bocheńskiego, Gustawa A. Wettera).

Elementy filozofii tzw. nowej lewicy i renegatów z ruchu komunistycznego przejmowały zarówno siły lewackie, jak i prawicowe30. Niekiedy propagowały je środki masowego przekazu, niektóre wydawnictwa czy osoby o znanych nazwiskach, błędnie informując społeczeństwo o rewolucyjnej sile ultralewicy. Z wielu krytycznych rozpraw dotyczących uwarunkowań rozwoju społecznego zarówno w systemie kapitalistycznym, jak i socjalistycznym skrajna "lewica" wybierała te treści, które mogły stać się w najbliższym czasie użyteczne jako polityczne hasła przeciwko głoszonemu przez nią zjawisku "zbuonżuazyjnienia" wszystkich państw i całej klasy robotniczej w świecie.

Ważną w tym rolę odegrał dwumiesięcznik skrajnej "lewicy" labourzystowskiej "New Left Review". Pismo to stało się w dużej mierze teoretyczną i intelektualną podstawą działań skrajnej "lewicy" brytyjskiej. Na jego łamach toczyła się dyskusja o politycznych koncepcjach Trockiego. Krytyczna opinia Nicolasa Krasso (zamieszczona w lecie 1967 r. w nr 44 "New Left Review") spotkała się z repliką Tamary Deutscher31, Ernesta Maridela 32, Monty Johinstone'a 33 i in. Niejednokrotnie rozważano problemy ideologii Mao Tse-tunga, dowodząc że jego "rewolucyjna strategia" mieści się w teorii marksizmu i podkreślając duże zasługi rewolucyjne Mao np. w teorii wojny wyzwoleńczej 34. Pismo zaprezentowało również prace działacza neotrockistowskiego Tariąa Alego, list Mao Tse-tunga do Lin Piao35, popularyzowało poglądy N. Marcusego i tzw. szkoły frankfurckiej, podejmując problemy niektórych ruchów narodowowyzwoleńczych, krytykując zwalczanie przez Stalina "lewicowej (lewackiej - przyp. aut.) opozycji"36. Część krytyki skierowana była bezpośrednio przeciwko programowi brytyjskich komunistów37. "New Left Review" był również współorganizatorem i propagatorem serii wydawnictw książkowych tematycznie związanych z profilem pisma: Mikołaja Bucharina, Regisa, Debraya, Tariąa Alego, Georgy'ego Lukacsa i in.

Pod koniec lat sześćdziesiątych nastąpił także liczbowy wzrost grup lewackich, dysponujących funduszami, organami prasowymi i mającymi powiązania międzynarodowe. Ich charakterystyczną cechą było duże zróżnicowanie nawet wewnątrz poszczególnych orientacji politycznych. Grupy lewackie nie były trwałe; prowadziły działalność głównie wśród młodzieży i pracowników umysłowych, chociaż później dążyły także do zdobycia wpływu wśród klasy robotniczej. Trudno jest dokładnie ustalić skład i liczebność ugrupowań skrajnej lewicy, ponieważ na ogół reprezentowały (poza neotrockistami) dość luźne i częściowo niejawne organizacje. Najważniejsze z nich przedstawia powyższe zestawienie. W okresie największego rozwoju (lata 1968 -1970) ugrupowania skrajnej lewicy skupiały łącznie kilka tysięcy osób. Ewenementem była w 1967 r. duża liczebność Ligi Młodych Socjalistów, dochodząca - według oficjalnych danych tej organizacji - do 20 tys.39 Chociaż liczba ta wydaje się być przesadzona, Liga reprezentowała siłę większą od komunistycznej organizacji młodzieżowej i stanowiła duże zagrożenie dla przyszłych wpływów Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii wśród młodzieży.

Czynnikami aktywizującymi działalność organizacji lewackich w Wielkiej Brytanii - oprócz wpływów zewnętrznych - były m. in.: trwający od wielu lat problem niepodległości Irlandii Północnej, sprawa statusu ludności kolorowej w Wielkiej Brytanii, poparcie dla walki wyzwoleńczej Frontu Wyzwolenia Wietnamu Południowego i organizacji palestyńskich. Charakterystyczną cechą ich działalności jest zasięg, ograniczony do Londynu i wybranych ośrodków studenckich. Cechy organizacji ogólnonarodowej w najwyższym stopniu miała jedynie Socjalistyczna Liga Pracy39.

Źródło: I. Grieg, Today’s Revolutionaries. Londyn 1970; B. Reid, Ultra-Leftism in Britain. London 1969; B. Reid, Trotskysm in Britain Today. “Marxism Today” z 1964 r., nr 9.

Neotrockiści

Spośród brytyjskich sił lewackich najbardziej rozpowszechniły się ugrupowania neotrockistowskie. Londyn od 1952 r. jest siedzibą Międzynarodowego Komitetu IV Międzynarodówki, jednego z najbardziej ortodoksyjnych ośrodków neotrookizmu, głoszącego m. in. tezę, że rewolucje narodowe mogą zwyciężyć tylko dzięki utworzeniu Stanów Zjednoczonych Europy40. Działacze Komitetu zamierzali zachować ortodoksyjny charakter ruchu trockistowskiego. Na tym tle dochodziło do spięć między zwolennikami Gerry Healeya - przeciwnego kompromisom i wstępowaniu do innych organizacji w celu ich przekształcenia według koncepcji trockistowskiej a brytyjskimi działaczami Zjednoczonego Sekretariatu IV Międzynarodówki dążącymi do utworzenia partii masowej. W rzeczywistości większość neotrockistów brytyjskich do 1969 r. skłaniała się do oparcia działalności na frakcjach41. Wśród nich dominowało wówczas zadanie przenikania do wewnątrz masowego ruchu Labour Party i organizacji młodzieżowych, aby przeciwdziałać, jak określano: "integrowaniu ruchu robotniczego z aparatem państwa burżuazyjnego" 42. Później przewagę zyskała dawna koncepcja G. Healeya nastawiona na rozwój niezależnych organizacji 43. Neotrockiści brytyjscy dużą uwagę zwracają na przyciągnięcie do swych organizacji młodzieży w wieku 15-16 lat, licząc na zbliżający się "dzień X", który ma stać się powszechną rewolucją44. Nawołując do natychmiastowej "wojny prewencyjnej" z użyciem broni nuklearnej 4S, prezentują program wolunta-rystyczny nie opierający na realiach klasowej sytuacji Wielkiej Brytanii. Wyrazem tego może być wysunięcie na mityngu młodzieży trockistowskiej w styczniu 1969 r. hasła, aby rok 1969 obwołać rokiem rewolucyjnych rozstrzygnięć46. Część trockistów głosiła wówczas potrzebę utworzenia "republiki robotniczej"" w Irlandii i popierała terrorystyczne organizacje arabskie. W lecie 1969 r. grupa lewackich studentów brytyjskich przebywała nawet w obozie szkoleniowym ruchu palestyńskiego na terytorium Jordanii48.

Międzynarodowi Socjaliści[2] byli przeciwni stanowisku większości  organizacji  trockistowskich.  Zajmowali  najbardziej  nieprzejednane stanowisko antykomunistyczne. Nie godzili się z oceną innych trockistów, że Związek Radziecki jest "państwem robotniczym", uważając go za "państwowego kapitalistę". Określają siebie jako "ruch rewolucyjnych socjalistów", twierdząc, że współczesna forma społeczeństwa z jego rażącymi nierównościami, okresowymi kryzysami, wojnami i historią rasistowską musi być zastąpiona przez "społeczeństwo opierając się na planowej gospodarce pod pełną kontrolą robotników"49. Grupa Międzynarodowych Socjalistów ma największe możliwości rozpowszechniania swoich poglądów, dysponując własnym przedsiębiorstwem wydawniczym (Socialist Review Publications), zakładami drukarskimi i kilkoma czasopismami o różnym profilu, z których na pierwsze miejsce wybija się kwartalnik teoretyczny "International Socialism". Aby uniknąć zarzutu, że składa się tylko ze studentów i młodzieży, rozpoczęła działalność wśród klasy robotniczej w celu przyciągnięcia jej części do swoich szeregów 50.

Największe związki międzynarodowe ma w Wielkiej Brytanii Międzynarodowa Grupa Marksistowska. Dziewiąty Kongres IV Międzynarodówki w 1969 r. uznał ją za oficjalną sekcję brytyjską Zjednoczonego Sekretariatu51. W okresie wyborów jako jedna z organizacji neotrockistowskich w Wielkiej Brytanii była przeciwna głosowaniu na Partię Pracy. Oceniała ją tak samo jak Partię Konserwatywną 52. Mimo międzynarodowego uznania IMG nie ma scentralizowanego kierownictwa. Już w lutym 1970 r. pięciu członków kolegium redakcyjnego  pisma  "Black Dwarf" (Czarny Karzeł) z aktywistą Tariąem Alina porzuciło ten dziennik i rozpoczęło wydawanie miesięcznika "Red Mole" (Czerwony Falochron) wzywający do zakładania "czerwonych komórek"53 na szczeblu lokalnym z zadaniem ich połączenia w partię rewolucyjną, której misją byłoby "przeprowadzenie rewolucji w Wielkiej Brytanii" 54.

Ogólnie można stwierdzić, że brytyjscy neotrockiści są stosunkowo dobrze zorganizowani, mimo iż niemal wcale nie mają wpływu na klasę robotniczą. Różnice między ich poszczególnymi grupami nie dotyczą problemów zasadniczych. Wszystkie one używają hurarewolucyjnych określeń, nawiązują do myśli "starego bolszewika" Trockiego, występują przeciw "prawicowym oportunistom" w ZSRR i w całym ruchu komunistycznym55. Atakują też stanowisko Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii zawarte w jej programie pt. The Britiśh Road to Socialism (Droga Wielkiej Brytanii do socjalizmu). Rozbieżności dotyczą głównie przyjęcia wzoru przywództwa w światowym ruchu neotrockistowskim oraz metod w osiąganiu kolejnych celów politycznych.

Maoiści

Ugrupowania maoistowskie w Wielkiej Brytanii powstały najpóźniej, bo dopiero po 1960 r. Tworzyły one kilkanaście odrębnych, kilkudziesięcioosobowych grupek i mimo wielokrotnie podejmowanych prób nigdy nie doszło do ich zjednoczenia. Główną rolę w powstaniu prochińskich ugrupowań odegrała inspiratorska działalność Pekinu, próbującego utworzyć własne sfery wpływów w międzynarodowym ruchu komunistycznym. Temu celowi podporządkowano dążność "do rozbicia go, tworząc w nim podporządkowane sobie formacje polityczne" 56. Sprzyjający grunt dla działalności grup prochińskich stanowiły niezadowolone grupy społeczne - kolorowi imigranci, uchodźcy z Irlandii, studenci amerykańscy   chroniący   się   przed   powołaniem   ich   na   wojnę w Wietnamie57 oraz zdeterminowana młodzież, która znalazła się pod wpływami skrajnie "lewicowej" propagandy.

Jedną z najwybitniejszych postaci grup prochińskich stał się Hindus Abihiimanyu Manchanda, który wsławił się organizowaniem różnych ugrupowań oraz demonstracji przeciwko wojnie wietnamskiej. Był też współtwórcą Britain Wietnam Solidarit> Front (Brytyjsko-Wietnamski Front Solidarności)58.

Najpoważniejszą organizacją maoistowską stała się od 1968 ; Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii (Marksistowsko-Łeninow-ska), kierowana przez Rega Bircha. Ugrupowanie to - jako jedyne spośród wielu prochińskich organizacji brytyjskich - miało akceptację czynników oficjalnych ChRL. Sam Birch na czele delegacji brytyjskiej przebywał w 1970 r. w Pekinie i był podejmowany przez chińskich przywódców maoistowskich 59.

Grupy maoistowskie stały się najbardziej czynne w ośrodkach uniwersyteckich (szczególnie w Londynie), gdzie skupiały się wokół księgarni Banner Books and Crafts. Dużą rolę wśród nich odgrywał Nicolas Bateson, wykładowca psychologii, który stał się główną postacią w czasie zamieszek w London School of Economics (Londyńska Szkoła Ekonomiczna)60.

Maoiści brytyjscy za główną siłę rewolucji w Wielkiej Brytanii uważają robotników imigranckich połączonych sojuszem z robotnikami brytyjskimi, młodzieżą (zwłaszcza w uniwersytetach) oraz "zamorskimi rewolucjonistami antyimperialistycznymi"61, tzn. przedstawicielami różnych ruchów wolnościowych w świecie. Stoi za nimi polityka zagraniczna wielkiego mocarstwa o rozwiniętych i dalekosiężnych ambicjach; łączy je też wspólny pogląd, według którego "klasa robotnicza w kapitalistycznych państwach zburżuazyjniała uczestnicząc w imperialistycznej eksploatacji narodów" 62.

Mimo że w ostatnich latach wzrosło zainteresowanie sprawami chińskimi w Wielkiej Brytanii - czego wyrazem są m. in.: podniesienie w 1972 r. przedstawicielstw dyplomatycznych do rangi ambasad, tradycje antyradzieckie kierownictwa chińskiego i konserwatywnych przywódców brytyjskich (wizyty Aleca Douglasa Home'a i Edwarda Heatha w Pekinie) - ugrupowania skrajne o orientacji prochińskiej nie mają podstawy wśród klasy robotniczej. Wychowanych na tradycjach związkowych robotników brytyjskich nie przekonują maoistowskie tezy o konieczności likwidacji wśród nich przekonań i postaw hołdujących dostatniemu życiu w imię szybkiego rozwoju rewolucyjnej świadomości.

Wystąpienie maoistów przeciw światowej burżuazji nie uwzględnia całokształtu sił, które powinny znaleźć się w tej walce. Ich woluntarystyczne widzenie świata, negowanie pokojowego współistnienia między dwoma systemami społecznymi i pomawianie programu brytyjskich komunistów o "rewizjonizm" odsuwa większość postępowych i demokratycznych sił społeczeństwa od ugrupowań prochińskich. Jak podkreślił członek kierownictwa Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii Idris Cox w referacie Nurty maoistowskie w Wielkiej Brytanii, wygłoszonym na międzynarodowym seminarium teoretycznym w Pradze (1973 r.), wpływy maoizmu nie są w Zjednoczonym Królestwie zbyt silne, a stworzenie jednolitego frontu studentów w działaniach o polepszenie ich sytuacji bytowej doprowadziło do dużego osłabienia maoistowskich wpływów w wyższych uczelniach63. Działalność maoistów brytyjskich aktywizuje zarazem przeciw nim siły skrajnej prawicy. Sprzyja im natomiast część wydawnictw i teoretyków burżuazyjnych, którzy widzą w maoizmie (np. S. R. Schram 64), opozycyjny wobec Związku Radzieckiego "nowy" model socjalizmu, łączącego marksizm-leninizm z chińskim nacjonalizmem. W ich rozumieniu - popieranie takiej alternatywy musi w przyszłości doprowadzić do osłabienia ideologii marksistowsko-leninowskiej.

Neoanarchiści

Neoanarchizm w Wielkiej Brytanii jest słabym ruchem politycznym; w porównaniu z innymi nurtami cechują go "antyorga-nizacyjne" założenia. Według sformułowania Maurice Cranstona, stał się on "nową rewolucyjną syntezą Bakunina i Marksa"6S. Na Wyspach Brytyjskich podobnie jak w innych krajach, nastąpiła w rzeczywistości nowa recepcja bakuninowskiego anarchizmu kolektywistycznego.

Brytyjski ruch neoanarchistyczny jest trudny do ocenienia ze względu na przyjęte przez niego koncepcje taktyczne. Chociaż już od 1949 r. istnieje Anarchistyczna Federacja Wielkiej Brytanii, jej działalność stała się widoczna w zasadzie od "eksplozji" buntów studenckich lat sześćdziesiątych. Federacja wydaje najstarsze pismo skrajnej "lewicy" brytyjskiej - tygodnik "Freedom" (Wolność); oraz miesięcznik teoretyczny "Anarchy" (Anarchia), dużą liczbę broszur i ulotek66. Mimo długoletnich tradycji, pisma reprezentują różniące się stanowiska; w ocenie D. Stafforda "Freedom" reprezentuje stanowisko bardziej zachowawcze, a "Anarchy" - reformatorskie. Odzwierciedla się to również w udziale anarchistów brytyjskich w obradach światowych kongresów anarchistj^cz-nych. Na ostatnim z nich we Włoszech (1969 r.) uczestniczyli brytyjscy przedstawiciele reprezentujący skrzydło najbardziej zachowawcze67. Poza ośrodkami krajowymi, na terenie Wielkiej Brytanii działają również członkowie Międzynarodowej Federacji Anarchistów.

Podstawa neoanarchizmu na Wyspach Brytyjskich jest bardzo ograniczona. Państwo typu "welfare state" w stopniu wyższym niż inne rządy burżuazyjne eliminuje jego możliwe wpływy w społeczeństwie. Realizacja anarchistycznych założeń programowych (negowanie roli i znaczenia politycznych elementów organizacji społeczeństwa: państwa, partii politycznych, monarchii) jest trudna w trądy cjonalistycznej Wielkiej Brytanii opierającej życie społeczne na zwyczajowych zasadach. Dokonując oceny anarchizmu, Daniel Guerin68 apologetyzuje tylko jego wcześniejszy okres, w zasadzie kończący się klęską republiki hiszpańskiej w 1939 r. Obecnie badacze tego zagadnienia, w szczególności George Wood-cock69 i James Joli70, zgodni są w ocenach, że romantycznie idealizowane społeczeństwo anarchistyczne jest tylko utopią i odchodzeniem od problemów współczesności. Pokojowe przeobrażenia w sposób zasadniczy zmniejszają bazę społeczną anarchizmu.

Poza uczestnictwem w London Street Commune (Uliczna Ko-' muna Londyńska) w 1969 r.71 neoanarchiści brytyjscy nie mogą poszczycić się większymi osiągnięciami. Nieco większe wpływy w społeczeństwie uzyskała po 1961 r. organizacja anarchosyndyka-listyczna Solidarność Sił Praoowniczych, głosząca ideę bezpaństwowego i bezpartyjnego społeczeństwa, opierającego się na przewodniej działalności związków zawodowych. Jej pozycja programowa zbliżona jest do neotrockistowskiej grupy Międzynarodowych Socjalistów 72. Do rangi zasady podnosi brak programu budowy nowego społeczeństwa. Anarchosyndykaliści mają tworzyć w potrzebie organizacje ad hoc, nie lękając się ofiar i terroru 73. Hałaśliwością i improwizacją w działaniu zamierzają wypełnić braki teorii i organizacji. Jako symbol sojuszu syndykalistów z anarchistami przyjęli flagę czarno-czerwoną.

Poza neotrockistami, maoistami i neoanarchistami działalność skrajnie "lewicową" rozwijały również niektóre organizacje skupiające wyłącznie studentów, a ściśle współdziałające z lewicą. Z inicjatywy Fergusa Nicholasa już w 1966 r. powstał Radical Students Alliance (Sojusz Radykalnych Studentów). Napływ przywódców studenckich z innych państw wpłynął na założenie dwa lata później Rewolucyjnej Federacji Studentów Socjalistów. Przyjęła ona za cel tworzenie "czerwonych baz", przygotowujących ruch studencki do rewolucji socjalistycznej poprzez szkolenie kadr i uświadamianie klasy robotniczej74.

Skłonności lewackie wykazywały też niektóre ugrupowania ludności kolorowej na terenie Wielkiej Brytanii. Najczęściej powstawały one na jednolitej rasowo podstawie. Wyrazem ich poglądów była m. in. broszurka Obi Egbuny wydana w 1967 r. pt. Black Power or Death (Czarna siła albo śmierć). Założenia brytyjskiej "czarnej siły" nawiązywały do ruchu Czarnych Panter w Stanach Zjednoczonych; jednocześnie zbliżały się programowo do części brytyjskich grup maoistowskich.

Programy, a szczególnie działania różnych orientacji skrajnej "lewicy" brytyjskiej bardzo często zbliżały się do siebie. Niektóre zbieżności były tak duże, że dochodziło do nakładania się różnych działań lewackich. Oceniając ich skuteczność, stwierdza się, że są dla burżuazji dość werbalnym wyzwaniem. Zarówno podstawa, jak i liczebność skrajnej "lewicy" jest niewielka, jedynie w okresach napięć i kryzysów potrafi ona wywierać wpływ "nie pozostający w żadnej proporcji do tego, jaki mogłaby początkowo sugerować liczba członków" 7S.

Ruch lewacki nie ma programu realnej perspektywy przemian społecznych; przywódcy wszystkich ugrupowań mają dość niejasne pojęcie o systemie, jaki chcieliby widzieć na miejscu ustroju burżuazyjnego. Liczne publikacje i wystąpienia skrajnej "lewicy" nie zawierają kształtu przyszłego społeczeństwa. Najczęściej przeważa w nich bezgraniczny subiektywizm i "zamiar przebudowy świata według spekulatywnego schematu, przy pomocy niedużej liczby ludzi świadomych konieczności przemian"76. Taki zamiar w systemie rozwiniętego kapitalizmu państwowo monopolistycznego jest nierealny i żadna poważna siła polityczna Wielkiej Brytanii nie wyraża dlań poparcia.

Współczesna skrajna "lewica" a lewica w Wielkiej Brytanii

Po burzliwym rozwoju ugrupowań lewackich pod koniec lat sześćdziesiątych nastąpił pewien regres ich działalności nie tylko w Londynie, lecz w całym państwie. Zaznaczyło się dalsze rozdrobnienie grup, a jednocześnie przeminęło powszechne zainteresowanie opinii publicznej tym problemem. Lewacy lat siedemdziesiątych występują na marginesie życia politycznego Wielkiej Brytanii, licząc na powstanie dogodniejszej okazji do działań. Osiągnięty poprzednio rozgłos wynikał w dużej mierze ze zręcznego wykorzystania możliwości propagandy i atrakcji spontanicznego oddziaływania.

Lewica Wielkiej Brytanii stanowi obecnie siłę nieporównalnie większą. Poprzez zróżnicowany i wielostronny nacisk na rząd labourzystowski ma możliwość znacznego wpływu na postępowe przemiany społeczno-polityczne w kraju. Oprócz kadrowej trzy-dziestodwutysięcznej Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii, w jej skład wchodzą: lewica Partii Pracy skupiona ostatnio wokół tygodnika "Tribune"77; lewica związków zawodowych (szczególnie jej część zaangażowana w ruchu shop stewards); czynni działacze pokojowi (szczególnie wśród młodzieży); lewica intelektualistów (studentów) i postępowa część przedstawicieli warstw średnich (middle-class); członkowie małych lewicowych organizacji78.

Partia komunistyczna nie jest najliczniejszą częścią lewicy, ale jest jej częścią najlepiej zorganizowaną79. Wykorzystuje doświadczenia światowych osiągnięć socjalizmu i współdziała w skali międzynarodowej z partiami komunistycznymi i robotniczymi. Przez ponad pół wieku rozwija swoje wpływy wśród brytyjskich mas pracujących, nieprzerwanie stojąc na gruncie rewolucyjnej teorii marksizmu-leninizmu. W działalności uwzględnia realną sytuację i liczy się z dużymi-wpływami Partii Pracy wśród klasy robotniczej. Przyjęty w 1952 r. przez Komunistyczną Partię Wielkiej Brytanii program Droga Wielkiej Brytanii do socjalizmu stanowił odosobniony w tamtym czasie przykład rozbudowanej koncepcji pokojowego przejścia do socjalizmu 80.

Po pewnej aktualizacji - zatwierdzonej przez XXV (1957 r.) i XXX Zjazd Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii (1967 r.)81 - obecny program komunistów brytyjskich łączy walkę o zwycięstwo socjalizmu z wykorzystaniem demokratycznych instytucji społeczeństwa burżuazyjnego, w szczególności parlamentu. Przewiduje utworzenie jednolitego sojuszu sił ludowych, a izolację konserwatystów, monopolistów i prawicowego skrzydła labourzy-stów w "parlamentarnej" drodze do socjalizmu. XXX Zjazd Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii w 1967 r. przyjął nawet specjalną uchwałę dotyczącą "jedności sił lewicy w walce o alternatywną politykę"82, która wskazuje, że politykę rządu można zmienić w drodze rozwijania jednolitych akcji sił postępu i lewicy, szczególnie poprzez jednolity front komunistów i socjalistów.

Partia brytyjskich komunistów ma szerokie i rozgałęzione wpływy w związkach zawodowych83, a także kieruje pracą liczącego około 6 tys. członków Związku Młodzieży Komunistycznej. Poprzez nie, jak również przez organy prasowe "Morning Star" (Gwiazda Poranna) i "Marxism Today" (Marksizm Współczesny) wniosła swój udział do rozwoju walki klasowej wewnątrz Wielkiej Brytanii, szczególnie w 1974 r. Ściśle współpracuje ze Zjednoczoną Komunistyczną Partią Irlandii, walczącą o równe prawa dla ludności protestanckiej i katolickiej oraz o niezależną, socjalistyczną Irlandię. Do 1970 r. współpracowała z istniejącą oddzielnie Komunistyczną Partią Irlandii Północnej8*.

Razem z całą lewicą brytyjską komuniści uczestniczyli w działaniach na rzecz rozwiązania problemu irlandzkiego, akcjach przeciwko wojnie w Wietnamie,  kampaniach za rozbrojeniem nuklearnym, protestach przeciw polityce apartheidu i dyskryminacji rasowej imigrantów z krajów Commonwealthu (Nigerii, Ugandy)85.

Wypracowanym i sprawdzonym strategicznym założeniem komunistów brytyjskich, opowiadających się za walką parlamentarną i ścisłym współdziałaniem ludzi pracy, ugrupowania skrajnej lewicy nie mogą przeciwstawić żadnej poważnej alternatywy. Rzeczywistość niejednokrotnie pokazała, że antykomunizm i anty-radzieckość, generalne negowanie rewolucyjnej roli klasy robotniczej w Wielkiej Brytanii (gdzie stanowi ona większą część społeczeństwa), . rozbijanie jednolitego frontu działania komunistów I i związkowców oraz bezzasadne oskarżenia programu Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii o "całkowite poparcie ideologii burżuazyjnej"86 itp. wystąpienia tylko szkodzą konsekwentnej walce klasowej. Woluntarystycznymi hasłami i hurrarewolucyjnymi frazesami lewacy nie mogą zmienić burżuazyjnego ustroju. Ich działanie najczęściej powoduje zaostrzone posunięcia rządu przeciwko całej lewicy i wciąganie radykalnej młodzieży do działań awanturniczych, a także osłabienie ideowego oddziaływania komunistów na społeczeństwo.

W porównaniu z Komunistyczną Partią Wielkiej Brytanii i całą lewicą brytyjską lewactwo stanowi niewielką siłę polityczną, bez jakiejkolwiek szerszej podstawy i realnego programu politycznego. W okresach braku stabilizacji politycznej może się bardziej uaktywniać. Wpływy niektórych ugrupowań lewackich wynikają w dużej mierze z narastającego protestu społecznego przeciwko burżuazyjnym założeniom ustrojowym, jednakże hałaśliwość działania nie ma uzasadnienia w rzeczywistej sile politycznej. Nie można wykluczyć również agenturalnego charakteru niektórych wystąpień lewackich.

Komuniści brytyjscy zdecydowanie odcinają się od iluzorycznych poglądów lewackich, ich "rewolucyjnych" haseł i nieprzemyślanych wystąpień, które przynoszą obiektywną przysługę klasie panującej 87. Dostrzegają ideowe niebezpieczeństwo dla rewolucyjnej działalności w Wielkiej Brytanii, zagrażające nie tylko ze strony burżuazji i z nią współdziałających sił (np. prawicowych reformistów), lecz także ze strony nieporównanie mniejszej liczebnie, lecz bardzo hałaśliwej ultralewicy. Przede wszystkim z tego względu dążą do oderwania niektórych ugrupowań lewackich od abstrakcyjnych poglądów i przyciągnięcia bardzo zdeterminowanych działaczy do ideologii rewolucyjnej.