Paweł Szelegieniec

Antystalinowscy komuniści w Wielkiej Brytanii.

Zarys historii brytyjskiego trockizmu do rozwiązania RCP.

Leon Trotsky is a Nazi.
Yes, I know it for a fact!
First I read it, then I said it,
Before the Stalin-Hitler Pact.

Oh my darling, Oh my darling,
Oh my darling Party Line.
Never break thee or forsake thee
Oh my darling Party Line.

In the Kremlin, in the Kremlin,
In the Fall of thirty nine,
Sat a Russian and a Prussian,
Working out the Party Line.

In Siberia, in Siberia,
Where the Arctic son doth shine
Sat an old Bolshevik
Who they called a dirty swine.

Party comrade, Party comrade,
What a sorry fate is thine!
Comrade Stalin does not love you
Cause you left the Party Line.

Satyryczny wierszyk na melodię „Oh my darling Clementine” autorstwa angielskich trockistów w związku z podpisaniem „paktu o nieagresji” między ZSRR a Trzecią Rzeszą (Ted Grant, History of the British Trotskyism).

1. Krótki wstęp.

Tak oto charakteryzował angielskich trockistów tajny raport rządu brytyjskiego z 1944 roku:

Trockizm to podstawa doktryny bazującej na naukach Marksa, dopracowanych przez Lenina oraz zinterpretowanych i stosowanych w odniesieniu do okresu międzywojennego przez Trockiego. Zerwanie z oficjalnym komunizmem, albo stalinizmem zostało zapoczątkowane przez różnice pomiędzy doktrynalnymi założeniami Trockiego i realizmem Stalina. Trocki potępiał zastąpienie ‘kontynuowania rewolucji światowej’ stalinowskim planem ustanowienia socjalizmu w Związku Radzieckim jako warunkiem wstępnym. Krytykował zastąpienie demokratycznej dyskusji w partii osobistą dyktaturą Stalina, zmniejszanie roli sowietów (rad) w obliczu wzrastającej biurokratyzacji oraz wskrzeszenie gospodarczych i społecznych klas uprzywilejowanych. Trockiści nie postrzegają obecnej formy społecznej panującej w Rosji jako socjalizmu, wierzą że prawdziwy socjalizm może być osiągnięty jedynie poprzez mniej lub bardziej stymulowaną rewolucję na obszarze większej części globu. Są oni także wrogo nastawieni do reżimu stalinowskiego, gdyż nie tylko ‘zdradził on rewolucję’ w Rosji, ale poprzez wykorzystywanie krajowych partii komunistycznych jako narzędzi w swojej ‘reakcyjnej’ polityce zagranicznej opóźnia rozwój klasy robotniczej ku rewolucji światowej(1).

Dzieje ruchu antystalinowskich komunistów, trockistów, którego członkowie przed końcem drugiej wojny światowej nazywali siebie komunistami-internacjonalistami oraz bolszewikami-leninowcami, należą do najmniej znanych z całej historii ruchu komunistycznego i robotniczego. Przez lata znajdował się on na marginesie światowego ruchu klasy robotniczej, zwalczany zarówno przez „socjalistycznym” reformistów, jak i stalinistów, którzy to (każdy na własną rękę, ale skutki były kulminacyjne) walnie przyczynili się do uratowania systemu kapitalistycznego przed rewolucją proletariacką. Dzięki złudnemu oszukiwaniu mas pracujących socjaldemokraci i staliniści mogli zdobyć ich poparcie dla swojego „lewicowego” programu, który jak np. w przypadku Komunistycznej Partii Włoch tuż po zakończeniu drugiej wojny światowej pozostał jedynie na papierze(2). Upadek reformizmu i stalinizmu na świecie wielu odczytało, niesłusznie skądinąd, jako upadek i kompromitację marksistowskiego socjalizmu jako alternatywy dla systemu liberalnego kapitalizmu.

Wielu zwykło sądzić, że trockizm jest ruchem stosunkowo młodym, a jego założenia wynikają głównie z opozycji wobec stalinizmu. Propaganda antytrockistowska bardzo często przedstawiała ruch ten jako lewackie awanturnictwo, idealistyczny woluntaryzm i oportunizm. Wszyscy oni mylą się bardzo.

Trockizm nie jest nowym ruchem, nową doktryną, a jedynie [...] wskrzeszeniem autentycznego marksizmu, jaki został zastosowany podczas Rosyjskiej Rewolucji i w pierwszych latach istnienia Międzynarodówki Komunistycznej(3).

Tak o ruchu, który został zapoczątkowany przez Lwa Trockiego pisał jeden z ojców amerykańskiego trockizmu James Patrick Cannon. Trudno coś dodać do tych słów. Trockizm jako jedyny z nurtów w europejskim i światowym ruchu robotniczym nieprzerwanie trzymał się pryncypiów marksistowskiego komunizmu. Ci, którzy wcześniej pluli na niego jako na „kapitulanctwo przed burżuazją” sami w końcu przed nią skapitulowali, a analizy Trockiego w mniejszym bądź większym stopniu okazały się prawidłowe.

Do pracy jako materiał źródłowy posłużyły mi publikacje brytyjskich trockistów dostępne w Internecie. Historia marksizmu ma to ułatwienie, że w sieci znajduje się bezpłatnie, darmowe archiwum tekstów historycznych, często o charakterze źródeł oraz analiz politycznych, których wiele w Polsce jest prawie niedostępnych. Również internetowa wersja trockistowskiego pisma historycznego „Revolutionary History” była dla mnie bardzo pomocna. W pracy wykorzystałem także polskie publikacje na temat trockizmu, w tym pierwszą polską monografię trockizmu Trockizm. Doktryna i ruch polityczny A. Grabskiego i U. Ługowskiej, przedstawiającą w zwięzły i przystępny sposób jego historię (chociaż brytyjski trockizm nie jest tam szczegółowo omawiany), a także polskie wydania dzieł Trockiego. Sporo wartościowych wskazówek i faktów znalazłem również w periodykach wydawanych przez współczesnych polskich trockistów („Rewolucja”).

Starałem się zachować jak najlepiej chronologiczny ciąg wydarzeń. Praca odnosi się skrótowo do dziejów brytyjskiego trockizmu, od narodzin do rozwiązania Rewolucyjnej Partii Komunistycznej i „Klubu” (do ok. roku 1950). Praca prezentuje w zwięzły sposób rozwój organizacyjny i ideologiczny głównych nurtów brytyjskiego antystalinowskiego marksizmu.

2. Leninowski komunizm w Wielkiej Brytanii.

Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii.

Genezy ruchu trockistowskiego należy szukać jeszcze w Komunistycznej Partii Wielkiej Brytanii (Communist Party of Great Britain, KPWB), powstałej w lipcu 1920 roku z połączenia kilku radykalnie lewicowych grup i będącej brytyjską sekcją Międzynarodówki Komunistycznej (MK).

Jednakże dopiero na początku 1921 roku w jednej partii zostały zjednoczone wszystkie organizacje komunistyczne, kiedy to Robotnicza Federacja Socjalistyczna (przemianowana wcześniej na Partia Komunistyczna - brytyjska sekcja Trzeciej Międzynarodówki, CP-BSTI)(4) Sylwii Pankhurst, za namową Lenina na drugim kongresie międzynarodówki, zgodziła przyłączyć się do nowopowstałej partii komunistycznej (KPWB). Leninowi bardzo zależało na jedności, gdyż zdawał sobie sprawę ze słabości organizacyjnej pojedynczych partii marksistowskich(5). Struktura organizacyjna partii była zgodna z 21 punktami przynależności do MK, jak np. wewnętrzny ustrój centralistyczno-demokratyczny(6). Przywódcą partii został Albert Inkpin.

W czasie, kiedy trwały jeszcze rozmowy zjednoczeniowe pojawiła się różnica w kwestii współpracy z partiami socjalistycznymi i ich związkami zawodowymi, oraz parlamentaryzmu. Sylwia Pankhurst, którą lider bolszewików określał jako ‘lewicową komunistkę’ odrzucała współpracę z reformistami i parlamentaryzm. Jak sama pisała:

Partia komunistyczna nie powinna zawierać kompromisów… Powinna zachować swą doktrynę w czystości, swą niezależność od reformizmu bez skazy; powołanie jej - iść naprzód, nie zatrzymując się i nie zbaczając z drogi, iść prostą drogą ku Rewolucji Komunistycznej(7).

Pojawił się także pomysł wejścia komunistów jako frakcji do Partii Pracy (Labour Party, LP), jednakże szybko upadł z powodu oporu angielskich komunistów, jak i przywództwa partii socjaldemokratycznej. Jak pisze S. Reynolds:

W 1920 roku kwestia „Partii Pracy” była dyskutowana w Kominternie. Lenin i Trocki uważali, że KP Wielkiej Brytanii powinna związać się z LP i w jej ramach walczyć o swoje ideały. Po burzliwej debacie pomysł ten przeszedł niewielką większością. By zastosować się do tego postanowienia przywódcy brytyjskiej KP, którzy nadal byli temu przeciwni, sformułowali prośbę o przyłączenie w bardzo prowokacyjny sposób, licząc na odmowę. Kiedy odmowa przyszła, partia komunistyczna wydała oświadczenie zatytułowane „It’s their funeral”(8).

Ostatecznie powstała partia, KPWB, bez grupy Pankhurst, która przyłączyła się dopiero później. Nowa partia przyjęła leninowską strategię zawartą w broszurze Dziecięca choroba ‘lewicowości’ w komunizmie, zakładającą wykorzystywanie parlamentu w celach propagandowych, pracę wewnątrz reformistycznych związków zawodowych(9), oraz współpracę i próby wywarcia wpływu na członków partii socjaldemokratycznej i centrystowskiej(10). Sama Pankhurst nie zagościła długo w partii, gdyż już w 1921 roku została z niej usunięta dyscyplinarnie, po czym założyła nową organizację związaną z tzw. nurtem „komunizmu rad” (Rätekommunismus), reprezentowanym głównie przez krótko działającą Komunistyczną Niemiecką Partię Robotniczą (Kommunistische Arbeiterpartei Deutschlands, KAPD).

W omawianym okresie partia komunistyczna była siłą relatywnie słabą, liczyła bowiem jedynie do 5 tys. Członków(11).

W 1924 roku na cztery dni przed wyborami parlamentarnymi wybuchła afera w związku z publikacją przez konserwatywny „Daily Mail” (a obecnie tabloid) tzw. Listu Zinowiewa, zawierający m.in. zalecenia by wykorzystywać powiązania gospodarcze między ZSRR a Anglią na rzecz propagowanie leninizmu oraz działalności dywersyjnej w siłach zbrojnych(12). Z analiz jakie przeprowadzono wynika, że list jest sfałszowany(13); wielu historyków przypuszcza iż miał na celu zdyskredytowanie rządu LP jako nieudolnego i narażającego kraj na niebezpieczeństwo „bolszewizmu”, a także że był dziełem „białych” Rosjan pracujących w służbach wywiadowczych:

Dokumenty, które zostały odtajnione w 1990 roku pokazują, że w latach 50-tych agencja szpiegowska MI6 zniszczyła najważniejsze dokumenty dotyczące Listu Zinowiewa. W 1999 roku po zbadaniu [sprawy] przez ministerstwo spraw zagranicznych ujawniono, że Stewart Menzies, przyszły szef MI6 który był „całkowicie wierny obozowi konserwatywnemu”, wysłał list do redakcji „Daily Mail”. Tak oto ministerstwo skomentowało sprawę: „służby wywiadowcze ‘białych’ Rosjan były dobrze rozwinięte i zorganizowane, wliczając w to operacje dokonywania fałszerstw w Berlinie. Wydaje się, że poprosili do tego któregoś z fałszerzy, bądź skontaktowali się z państwami bałtyckimi w podobnych zamiarach, [tj.] by wyprodukować dokument, który zniweczy [brytyjsko-sowieckie] porozumienia i doprowadzi do upadku rządu labourzystowskiego” (14).

W 1925 roku doszło to powołania Anglo-Radzieckiego Komitetu Związkowego, którego rola w polityce brytyjskiej podzieliła Stalina i Trockiego. Trocki zarzucał Stalinowi i Bucharinowi, że przekładają interesy państwa radzieckiego nad perspektywy rewolucji, gdyż pragną wykorzystać komitet do „obrony ZSRR”, sprzymierzając się ze łamistrajkowską biurokracją związkową, wytwarzając w masach przekonanie o jej lewicowości, godząc jednocześnie w wystąpienia robotnicze, mogące wywołać kryzys rewolucyjny. W maju 1926 roku wybuchł dziewięciodniowy strajk generalny górników, który zakończył się (mimo narastającej fali radykalizacji mas) zdradą przywódców związkowych i represjami w stosunku do radykalnych robotników, w tym członków KP, będących najbardziej radykalnym i zdecydowanym elementem ruchu strajkowego. Jak pisze Duncan Hallas, aresztowania dotknęły 9 tys. osób, z czego 13% stanowili komuniści (ponad 20% składu partii), podczas gdy związkowcy z Kongresu Związków Zawodowych stanowili jedynie 0,2%(15). Na tej postawie Trocki wysunął konkluzję, iż należy wyrabiać w robotnikach ciągłe przekonanie o niechybnej zdradzie ich przywódców związkowych. W tym samym czasie, idąc za zaleceniami Stalina brytyjska partia komunistyczna wysunęła hasło: „Cała władza w ręce Rady Generalnej Kongresu Związków Zawodowych!”, czyli w zasadzie tychże zdradzieckich biurokratów związkowych, nawet nie robotników-związkowców. Nowa strategia partii była zdaniem Trockiego oszukiwaniem robotników („blok z wodzami bez mas i wbrew masom”(16)) „w imię interesów państwowych ZSRR” i był to jeden z dowodów na to, że budowa „socjalizmu w jednym kraju” nie jest zbieżna z interesami rewolucji światowej(17).

Konflikt w radzieckiej partii odbił się szerokim echem w światowym ruchu komunistycznym. Trocki zarzucał Stalinowi i jego sojusznikom sprzyjanie biurokratyzacji partii i państwa sowieckiego, niszczenia struktury centralistyczno-demokratycznej na rzecz biurokratycznej dyktatury oraz porzucenie idei wywołania rewolucji w innych krajach na rzecz „budowy socjalizmu w jednym kraju”, tworzenie z ZSRR osamotnionej twierdzy na kapitalistycznym morzu, może doprowadzić do upadku władzy radzieckiej. Jako przykład, do czego prowadzi polityka Stalina Trocki powoływał się na upadek pierwszej chińskiej rewolucji, kiedy to KP Chin zgodnie z dyrektywami Kominternu poszła na ugodę z nacjonalistami z Kuomintangu, co zakończyło się wielka klęską dla komunistów chińskich (dzięki defensywnej postanie partii chińskiej Czang Kai-szek mógł przeprowadzić m.in. masakrę komunistów w Szanghaju). 

Stalin z kolei zarzucał mu frakcyjność, „lewackie awanturnictwo” i „zastępowanie leninizmu trockizmem”. W prasie zaczęły ukazywać się artykuły wypominające Trockiemu jego „antyleninowską” przeszłość, próby porozumienia obu partii socjaldemokratycznych przed rokiem 1917, dążenie do rozbicia jedności partii, ale przede wszystkim atakowano ideę rewolucji permanentnej(18), którą zaczęto uważać za sprzeczną z leninizmem, forsując przy tym nowy stalinowski kurs. Nie pomogła Trockiemu także sprawa „testamentu Lenina”, którą próbowano wyciągać w celu kontrataku na „frakcję” stalinowską, co tylko pogorszyło i tak już złą sytuację(19). Trocki i jego zwolennicy, którzy od ok. 1923 roku zaczęli tworzyć coś na kształt półoficjalnej (Zjednoczonej) Lewicowej Opozycji(20) zostali poddani różnorodnym represjom, a ich pisma cenzurze prewencyjnej. Wcześniej rozpoczęło się systematycznie usuwanie Trockiego z najważniejszych stanowisk państwowych: z KC, z biura politycznego, z funkcji komisarza wojskowego i ostatecznie z samej WKP(b). W 1927 roku Trockiego zesłano do położonej w Kazachstanie Ałma-Aty, a w 1929 roku wydalono z kraju. Banita polityczny osiadł w Prinkipo w Turcji. Mimo, że Trocki bardzo ubolewał nad wygnaniem go z ZSRR, decyzja ta w przyszłości okazała się dla niego zbawienna.

W brytyjskiej partii nie było jasności co do oceny roli Trockiego, jaką w tym odgrywał okresie. Z czasem zaczęły się jednak pojawiać artykuły piętnujące „trockizm”. Jeszcze w 1925 roku wydano Błędy trockizmu(21), pracę zbiorową zawierającą krytyczne uwagi wobec Lekcji Października Trockiego. Praca ta nie jest typową pracą antytrockistowską, charakterystyczną dla późniejszych czasów, bowiem nie znajdziemy w niej jawnych fałszerstw, takich jak ukrywanie prawdziwej roli byłego komisarza wojskowego w historii Rewolucji Październikowej i państwa radzieckiego, co nie znaczy, że pozycja ta obchodzi się z Trockim łagodnie. Przeciwnie, jak pisze we wstępie edytor książki Jack T. Murphy:

Będzie to ogromna niespodzianka dla brytyjskiej klasy robotniczej, kiedy zobaczy boleść Międzynarodówki Komunistycznej w związku z ogromnymi kontrowersjami wokół towarzysza Trockiego […]. Nazwisko towarzysza Trockiego zawsze było związane z towarzyszem Leninem. „Lenin i Trocki!”, to były imiona, z którymi wiązaliśmy wszystkie nasze myśli i doznania w stosunku do Rewolucji Rosyjskiej i Międzynarodówki Komunistycznej. Kiedy wieści o Rosyjskiej Rewolucji dotarły na Zachód, te dwie postacie ukazały się nam nad horyzontem i nigdy nie zastanawialiśmy się nad różnicami [między nimi] [...]. Widzieliśmy tylko przywódców, rady i masy, a ponad tym wszystkim dwóch wielkich historycznych gigantów, Lenina i Trockiego(22).

W końcu jednak i brytyjska partia komunistyczna zaczęła zajmować coraz bardziej wrogie pozycje wobec Trockiego i jego stronników. Nie było w niej większej debaty na ten temat, a także żaden z jej liderów nie poparł oficjalnie Trockiego. W 1927 roku przyjęła w pełni antytrockistowski kurs, ale grupki lewicowej opozycji jeszcze się nie pojawiły. Jak stwierdził później przywódca KPD, Ernst Thälmann, partia brytyjska jako jedyna większa sekcja MK zawsze była całkowicie lojalna wobec obecnej linii Kominternu(23). Tak oto scharakteryzował politykę i działania KP Wielkiej Brytanii Duncan Hallas:

Jej tragedia polegała na tym, że co zrozumiałe, ale ostatecznie fatalne, sama zaangażowała się w polityczne gnicie Kominternu, w czasie nadchodzenia stalinizmu. Jej członkowie odegrali bohaterską rolę w wydarzeniach roku 1926. Jej upadek był upadkiem pewnego politycznego rozumowania, za co główna odpowiedzialność spada na przywództwo Komunistycznej Międzynarodówki(24).

Międzynarodowa Lewicowa Opozycja.

W tym czasie Trocki podzielił ruch komunistyczny na trzy „frakcje”. Pierwszą stanowiła lewicowa opozycja, „podtrzymująca sztandar leninizmu” reprezentująca postępowe idee światowej rewolucji socjalistycznej. Prócz tego, istniała „prawica”, w ZSRR reprezentowana przez Bucharina i Rykowa, w Niemczech przez KPD-Opozycję Heinricha Brandlera i Thalheimera, a w Hiszpanii przez Blok Robotniczo-Chłopski(25). Trocki zarzucał „prawicy”, że reprezentuje interesy drobnego chłopa-średniaka i dąży ku restauracji kapitalistycznych stosunków w ZSRR. W innych krajach „brandlerowcy” jak się o niej wyrażał, mieli być „lokajami stalinowskiej biurokracji, którzy liczą na łaskę na zasadzie obopólnej amnestii”(26). Jak pisał Pierre Frank:

Prawicowa opozycja […] występowała przeciw stalinizmowi nie dlatego że sprzeciwiała się jego ogólnej polityce, nie za sprawą kwestii „socjalizmu w jednym kraju”, ale dlatego że zarzuca mu „ultra-lewicowe” błędy. Grupy te, z czego najważniejszą była grupa niemiecka Brandlera, chciały mieć niezależną politykę krajową [od stalinistów], czego wynikiem było ich przesuwanie się w kierunku lewicy socjaldemokratycznej(27).

Istniał także nurt centrowy, reprezentowany przez biurokrację stalinowską, chwiejny między tymi dwoma skrajnymi biegunami (przypomnę, że wtedy jeszcze Trocki stał na stanowisku reformy MK i radzieckiej partii). W walce politycznej „lewica” zwalcza oba te nurty, jednak nigdy nie zwalcza „centrum” w sojuszu z „prawicą”, natomiast dopuszczalny jest sojusz ze stalinistami przeciw brandlerowcom i bucharinistom.  

6 kwietnia 1930 roku miało miejsce pierwsze międzynarodowe spotkanie zwolenników Trockiego w Paryżu. Wtedy tez oficjalnie powołano do życia Międzynarodową Lewicową Opozycję (International Left Oposition, ILO), która mimo wydalania jej zwolenników z partii, uważała się za frakcję Kominternu. Byli na niej obecni delegaci z Francji, USA, Niemiec, Belgii, Czechosłowacji i Węgier(28). By dana grupa mogła uważać się za członka ILO musiała spełniać kilka kryteriów ideologicznych, wyszczególnionych przez Trockiego m.in. potępiać politykę stalinowską w stosunku do wydarzeń chińskich (1925-27), Anglo-Radzieckiego Komitetu Związkowego, uznać ZSRR za zdeformowane państwo robotnicze, sprzeciwiać się teorii „socjalizmu w jednym kraju” gdyż „sprowadza się ona do całkowicie jałowej, ahistorycznej myśli, że dzięki bogactwom naturalnym kraju społeczeństwo socjalistyczne może być zbudowane w granicach geograficznych ZSRR”(29), co automatycznie wymaga uznania teorii rewolucji permanentnej.

Jak podaje przytoczony przeze mnie we wstępie raport rządu brytyjskiego „ruch trockistowski istnieje w Anglii od 1929 roku, roku w którym Trocki został wydalony z ZSRR”. Pierwsze odgłosy niezadowolenia zaczęły pojawiać się w czasie kryzysu (1929-30) i po zwycięstwie nazizmu w Niemczech. Przez wiele lat ukrywane było, że jakakolwiek opozycja wyłoniła się wewnątrz brytyjskiej partii. W 1932 roku pojawiła się zorganizowana grupa określająca się jako „brytyjska sekcja Międzynarodowej Lewicowej Opozycji”. Utworzyli ją członkowie partii komunistycznej z dzielnicy Balham, stąd też wzięła się jej nazwa, Balham Group. Do jej liderów należeli m.in. Stewart Purkis, Harry Wicks i Reg Groves. Pierwszym śladem istnienia grupy był biuletyn „The Communist”, którego pierwszy numer ukazał się 1 maja 1932 roku i oprócz przedruku artykułu Trockiego Niemcy, klucz do zrozumienia sytuacji międzynarodowej zawierał jednoznaczne potępienie polityki MK:

Międzynarodówka Komunistyczna nie jest zdolna do utrzymania przywództwa światowego proletariatu. W tym momencie jest niezdolna i nie przygotowana do przewodzenia światowej rewolucji, ale nie ma innej realnej alternatywy wobec niej. Lewicowa opozycja kierowana przez towarzysza Trockiego walczy by na nowo pozyskać MK dla sprawy rewolucji światowej; brytyjska grupa [opozycji] rozpoczyna swoją pracę poprzez wydanie niniejszego biuletynu(30).

Członkowie Balham Group zarzucali liderom oficjalnej partii ultralewicową politykę, sekciarstwo, które doprowadziło do poważnej izolacji politycznej partii. Atakowali także hasło socjalfaszyzmu, oraz politykę Kominternu w stosunku do Niemiec, apelując o powołanie jednolitego frontu robotniczego przeciw nazizmowi.

Żywot grupy nie był długi. Kiedy ówczesny sekretarz generalny KP, Harry Pollitt wysłał do Purkisa list z zapytaniem „jak daleko zaszedł” w swoich relacjach z „The Communist” publikującym materiały ILO, ten odpowiedział mu, że „idzie z nim cały czas”(31). Już w sierpniu Purkis i Wicks zostali wykluczeni z partii, później także Groves, a grupa uległa „likwidacji”. Wtedy też powołano pierwszą samodzielną organizację o profilu trockistowskim w Wielkiej Brytanii, Ligę Komunistyczną, brytyjską sekcję ILO (Communist League, CL), która od maja wydawała pismo „The Red Flag”. Mniej więcej w połowie roku 1933 Trocki zalecał przywódcom CL wejście do rozłamowej wobec LP Niezależnej Partii Pracy (Independent Labour Party, ILP), by w ten sposób przerwać izolację trockistów od klasy robotniczej i wzmocnić ich siłę, a także nie pozwolić by partia ta przechyliła się w stronę stalinizmu (co już się zaczęło kiedy KPWB wysłała ludzi do infiltrowania partii), bądź jednoznacznego reformizmu, ale by stała się przyczółkiem, z którego wyrośnie nowa rewolucyjna partia marksistowska (strategia, którą proponował Trocki w przyszłości została nazwana entryzmem(32)):

W swoich obecnym kształcie ILP jest partią lewicowo-centrystowską. Zrzesza szereg frakcji i zaciemnia obraz, mówiąc że istnieją różne stadia ewolucji od reformizmu do komunizmu. Czy bolszewicy-leniniści powinni wstępować do organizacji centrystowskich jak samo jak do oficjalnych partii komunistycznych? […] Jednoznaczna odpowiedź - tak, tak; nie, nie - jest niewystarczająca w tym  przypadku. Partia marksistowska winna oczywiście dążyć do całkowitej niezależności i najwyższej jednolitości. Ale, w trakcie procesu budowy, partia marksistowska często zmuszona jest wejść jako frakcja do partii centrystowskiej a nawet reformistycznej. Tak jak partia bolszewicka przez długi czas przynależała do tej samej partii, co mienszewicy, tak Trzecia Międzynarodówka jedynie stopniowo się formowała wychodząc z Drugiej. Centryzm, jak już wielokrotnie mówiliśmy, jest ogólnym terminem, którym określamy wiele różnych tendencji i zgrupowań, wahających się między reformizmem a marksizmem. Przed każdą centrystowską grupą konieczne jest postawienie strzałki wskazującej kierunek jej rozwoju: z prawicy na lewicę, czy z lewicy na prawicę. [...] Jest wartościowe wstępować do ILP, jeśli tylko obierzemy sobie za cel pomóc tej partii, gdy będzie posiadać rewolucyjną większość w staniu się prawdziwą partią marksistowską. Oczywiście, takie wejście będzie niemożliwe, jeżeli KC ILP domagać się będzie od naszych przyjaciół, by porzucili swoje poglądy, albo gdy wyda im otwartą walkę w swojej partii. Ale jest całkowicie dopuszczalne wziąć na siebie obowiązek walki na podstawie partyjnego statutu i w granicach dyscypliny partyjnej. Duża przewaga Lewej Opozycji leży w fakcie, że posiada ona teoretycznie opracowany program, doświadczenie międzynarodowe i kontrolę. Dzięki temu nie ma najmniejszych obaw, iż brytyjscy bolszewicy-leniniści rozpłyną się bez śladu w ILP(33).

Wejście nastąpiło w marcu 1934 roku, przy czym weszła jedynie niewielka ilość trockistów, tworząc Grupę Marksistowską (Marxist Group, MG). Grupa ta działała później także w młodzieżówce LP, Labour League of Youth, będącej w wielu sprawach bardziej radykalna niż partia socjaldemokratyczna. W październiku grupa ta miała już stu członków(34) i wydała osiem wewnętrznych biuletynów przeznaczonych dla członków ILP a także zaczęła sprzedawać książki amerykańskiego wydawnictwa trockistowskiego Pioneer Publishers(35).

We wrześniu 1933 roku ILO przemianowała się na Międzynarodową Ligę Komunistyczną (bolszewików-leninistów) (International Communist League - bolsheviks-leninists, ICL), kiedy to przyjęła nowy kurs - budowę nowej międzynarodówki komunistycznej i ogłaszając Deklarację Czterech. O potrzebie stworzenia i podstawach nowej Międzynarodówki(36).

W Kwestii utworzenia nowej międzynarodówki nie było jednak zgodności wśród zwolenników Trockiego. Część działaczy, jak działacz polskiej lewicowej opozycji Hersz Mendel uważała, że międzynarodówka nie może zostać powołana, dopóki nie będzie realną siłą społeczną:

Przyszłość całej ludzkości zależy od Czwartej Międzynarodówki. Nie można tworzyć fikcji, ale trzeba stworzyć prawdziwą międzynarodówkę. [...] To proletariat stworzy nową międzynarodówkę. Musimy oświecić robotników i przygotowywać organizację. Jeśli pozostaniemy grupą propagandową, robotnicy nie będą od nas wymagali zbyt wiele. Ale jeśli będziemy międzynarodówką, robotnicy zażądają kierownictwa, a my nie będziemy zdolni im przewodzić. [...] Tak długo jak Czwarta Międzynarodówka nie ma partii masowych, nie może być proklamowana(37).

Trocki replikował na to w ten sposób:

Sceptycy pytają - czy to już czas na powołanie nowej Międzynarodówki? Nie wolno - powiadają - tworzyć Międzynarodówki „sztucznie”; może ona powstać jedynie z wielkich wydarzeń itp. [...] Czwarta Międzynarodówka już powstała z wielkich wydarzeń - największych w historii klęsk proletariatu. Przyczyna tych klęsk - to zwyrodnienie i zdrada starego kierownictwa. Walka klasowa nie znosi przerw. Trzecia Międzynarodówka, śladem Drugiej, dla rewolucji umarła. Niech żyje Czwarta Międzynarodówka! Ale czy to już czas na jej proklamowanie? - nie ustępują sceptycy. Czwarta Międzynarodówka - odpowiadamy - nie potrzebuje „proklamowania”. Istnieje i walczy. Jest słaba? Tak, jej szeregi są jeszcze nieliczne, bo jeszcze jest młoda. Jest to na razie przede wszystkim kadra. Ale ta kadra - to jedyna gwarancja rewolucyjnej przyszłości, poza tymi kadrami nie ma na naszej planecie ani jednego rewolucyjnego nurtu, który by naprawdę zasługiwał na to miano. Jeśli nasza Międzynarodówka jest jeszcze słaba liczebnie, to jest silna doktryną, programem, tradycją, niezrównanym hartem swych kadr. Kto tego dzisiaj nie widzi, niech pozostanie na razie z boku. Jutro będzie to bardziej widoczne(38).

W tym okresie bardzo wzrosło zagrożenie faszyzmem w Europie: Hitler zdobywał coraz szersze poparcie, powstawały ruchy faszystowskie w innych krajach, wzorujące się na Mussolinim i NSDAP. Trockiści zdawali sobie dobrze sprawę, że grozi to katastrofą dla ruchu robotniczego. Wzywali, by powoływać „zjednoczone fronty robotnicze” przeciw faszystom, gdyż, jak utrzymywali tylko w ten sposób można ich pokonać i powstrzymać. Demaskowali przy tym stanowisko obu głównych nurtów w ruchu robotniczym, socjaldemokracji i stalinizmu jako kapitulanckie przed faszystowskim zagrożeniem. Socjaldemokracji chcieli używać skompromitowanego państwa demokracji mieszczańskiej przeciw faszystom i proponowali je właśnie jako alternatywę. Nie widzieli niestety, że większość społeczeństwa (w tym klasy panujące widzące ratunek dla swojego panowania jedynie w faszyzmie) już dawno się od niego odwróciła. Stalinowscy „komuniści” z kolei uważając socjaldemokratów za „socjalfaszystów” nie chcieli działać z nimi przeciw wspólnemu wrogowi. Co więcej, uważali, że naziści szybko się skompromitują w oczach społeczeństwa, a, wtedy przyjdzie pora na nich. Ci z kolei nie zauważyli, że faszyści otwarcie mówili o zniesieniu wszelkim form demokratycznych i delegalizacji partii komunistycznych i innych organizacji robotniczych. Według trockistów wszystkie siły ruchu robotniczego winny zorganizować się w jeden front robotniczy wymierzony przeciw faszystowskiemu niebezpieczeństwu, zwalczając je na każdym odcinku frontu walki klasowej. W obliczu nazistowskiego zwycięstwa nawoływali do powszechnego strajku generalnego, który powinien był wywrócić rząd hitlerowski, a także postawić pod znakiem zapytania dalsze istnienie systemu kapitalistycznego. Tuż przed dojściem nazistów do władzy Trocki pisał do robotników niemieckich:

Pomiędzy funkcjonariuszami komunistycznymi niemało jest niestety tchórzliwych karierowiczów i bonzów, którym zależy na ich posadkach i pensyjkach, a jeszcze bardziej na ich skórze. Ci ludzie bardzo chętnie stroją się w ultra-lewicowe frazesy, pod którymi ukrywa się litości i pogardy godzien fatalizm. „Bez zwycięstwa nad socjaldemokracją nie można walczyć przeciwko faszyzmowi!” - powiada taki okrutny rewolucjonista i przy tej sposobności... szykuje sobie paszport zagraniczny. Robotnicy komunistyczni, Was jest setki tysięcy i miliony. Wy nie będziecie mogli wyjechać nigdzie; dla Was nie starczy paszportów zagranicznych. W wypadku, gdyby faszyzm doszedł da władzy, jak tank straszliwy przejdzie on po waszych czaszkach i kręgosłupach. Ratunek leży tylko w nieubłaganej walce. A zwycięstwo nie może być osiągnięte inaczej jak tylko w bojowym powiązaniu się z robotnikami socjaldemokratycznymi. Spieszcie się robotnicy komuniści, gdyż nie wiele czasu Wam zostaje!(39).

W 1936 roku wybuchła wojna domowa w Hiszpanii. Rebelianci pod dowództwem generała Francisco Franco, popierani przez tamtejszych kapitalistów, obszarników, kościół katolicki i faszystowską partię Falangę, wypowiedzieli posłuszeństwo lewicowemu rządowi Frontu Ludowego (FL), gdy rozpoczął on reform rolną i szereg drobnych reform antykapitalistycznych. FL był nową strategią Kominternu, jaką zaadoptowano po klęsce polityki „socjalfaszyzmu”, kiedy okazało się, że służy ona zwycięstwom faszyzmu. Nowa strategia polegała na koalicji wyborczej partii komunistycznej, partii socjaldemokratycznej oraz „postępowej, antyfaszystowskiej” burżuazji, wspieranej przez inne organizacje robotnicze. Miała być to odpowiedź na wzrost sił faszystowskich. Trocki od początku krytykował FL jako formę „kapitulowania przed burżuazją, zacierającego świadomość klasową proletariatu, oraz stawiania państwa burżuazyjnego jako alternatywy wobec faszyzmu”. Jego zdaniem realną alternatywą dla sił skrajnej prawicy był już wcześniej wspominany jednolity front robotniczy, opracowany jeszcze w okresie leninowskim w 1921 roku(40). Ostatecznie, polityka FL zdaniem trockistów poniosła klęskę, niszcząc świadomość klasową robotników, dając stalinistom możliwość siłowego rozprawienia się z „konkurencyjnymi” nurtami lewicy (POUM, anarchiści) torując drogę frankizmowi, zadając przy tym śmiertelny cios rewolucji hiszpańskiej.

Po zwycięstwie faszyzmu w Niemczech i Austrii, finansowany przez kapitał Brytyjski Związek Faszystów (British Union of Fascists) Oswalda Mosley’a przeszedł do zmasowanej działalności. Faszystowskie „czarne koszule” organizowały marsze przez dzielnice robotnicze i żydowskie, często prowokując starcia, przy bierności policji. Najsłynniejsze starcie między faszystami a lewicą robotniczą miało miejsce w 4 listopada 1936 roku w londyńskim East Endzie i przeszło do historii jako „Bitwa na Cable Street”, kiedy to stu tysiącom antyfaszystów udało się zatrzymać i rozbić marsz siedmiu tysięcy „blackshirts”(41). Dla bolszewików-leninistów było to potwierdzenie słuszności zalecanej przez Trockiego taktyki jednolitofrontowej przeciw faszyzmowi (United Front Against Fascism). Po tym zwycięstwie „The Red Flag” wzywał do „popchnięcia wszystkich organizacji ruchu robotniczego do działania” i nie ufaniu policji, która już wiele razy stawała po stronie skrajnej prawicy(42).

 W 1935 roku pojawiły się rozbieżności między trockistami a przywództwem ILP w kwestii popierania kandydatów labourzystowskich w obecnych wyborach i wojny abisyńskiej. Trocki uważał, że bez względu na to, jakie stanowisko w sprawie sankcji wobec Włoch ma dany kandydat LP, powinno udzielić mu się krytycznego poparcia, podczas gdy „niezależni labourzyści” dawali je tylko, tym, którzy występowali przeciw polityce sankcji. Zdaniem przywódcy lewicowej opozycji kwestia poparcia była kwestią czysto klasową - poparcia kandydatów robotniczych przeciw prawicowym partiom burżuazyjnym oraz pokazania prawdziwego (tj. socjaldradzieckiego, burżuazyjnego) charakteru partii socjaldemokratycznej:

Jeżeli damy krytyczne poparcie i tym samym pomożemy Partii Pracy w zdobyciu władzy, jednocześnie mówiąc robotnikom, że LP będzie mogła funkcjonować jako kapitalistyczny rząd i zarządzać kapitalistyczną wojną, wtedy gdy wojna nadejdzie robotnicy zobaczą, że mieliśmy rację i tym samym pomaszerują z nami. [...] polityka krytycznego poparcia jedynie wobec antysankcjonistów sprawi wrażenie, że istnieją fundamentalne różnice pomiędzy socjalpatriotami typu Morrison i Ponsoriby albo nawet Crippsem. Obecnie, różnice te są jedynie propagandowe. Cripps jest obecnie jedynie drugorzędnym zwolennikiem burżuazji(43).

 W 1936 roku działacze MG przeszli do LP, by tam prowadzić działalność, bowiem „ILP była w poważnym kryzysie, gdyż jej przywódcy nie byli w stanie wykorzystać możliwości, jakie dało im wyjście z LP”(44). Jak pisze Ted Grant, w chwili odejścia z Partii Pracy, ILP miała sto tysięcy członków, potem systematycznie ich traciła, bowiem:

Masy robotnicze nie mogą zobaczyć większych różnic między centrystowskimi ideami ILP a polityką lewicowego reformizmu Lansbury i Attlee [liderami Partii Pracy], którzy pod presją klasy robotniczej stali się bardzo „lewicowi”. Tam, gdzie są dwie partie reformistyczne bez znaczących różnic programowych i politycznych, robotnicy zwykle skłaniają się ku popieraniu większej(45).

Działanie wewnątrz ILP zaczynało być coraz trudniejsze, nie przynosiło znaczących rezultatów, a nawet prowadziło do spadku radykalizmu niektórych trockistów, tak więc w końcu pojawił się pomysł wejścia do LP, by tam utworzyć grupę bolszewicko-leninowską. Pod koniec 1935 roku, sam Trocki zrewidował swoje stanowisko w sprawie „partii niezależnej” i uznał, że należy rozpocząć działalność w Partii Pracy. Do LP weszli m.in. Edward (Ted) Grant i Denzil Harber tworząc grupę bolszewików-leninistów, odmówił za to lider frakcji w ILP, przybyły z USA, Cyryl Robert Lionel (C.R.L.) James, uważając tę partię za „reformistyczne bagno”. Nowa grupa wewnątrz partii socjaldemokratycznej zaczęła wydawać pismo „Youth Militant”, skierowane głównie do członków młodzieżówki LP. Pod koniec 1937 roku bolszewicy-leniniści utworzyli wewnętrzną Grupę Militant (od tytułu pisma, jakie wydawali). Ostatecznie, powstały de facto dwie niezależne organizacje trockistowskie - Marxist Group i Militant Group. Działania „Militantu” przyciągały do niego wielu byłych działaczy komunistycznych wydalonych z oficjalnej partii za jej krytykę, jak Jock Haston. W grudniu 1937 roku działacze tej grupy powołali do życia Międzynarodową Ligę Robotniczą (Workers International League, WIL).

Przed wejściem Grupy Militant do LP działała tam, na zasadach oportunistycznych, Liga Marksistowska (Marxist League, ML) Wicka. W 1938 roku połączyła się ona z grupą Jamesa (wyrzuconą z ILP za publikacje pisma „The Fight”) tworząc Rewolucyjną Ligę Socjalistyczną (Revolutionary Socialist League, RSL).

W tym czasie trockiści wydali książki Trockiego Stalinowska szkoła falsyfikacji oraz Zdradzona Rewolucja, a także zorganizowali Brytyjski Komitet Obrony Lwa Trockiego, zajmujący się dementowaniem fałszerstw stalinowskich procesów pokazowych, na których głównym oskarżonym był właśnie Trocki, i którego nazwisko pojawiało się bezustannie, odmieniane przez wszystkie możliwe przypadki i łączone ze wszystkim, co miało znaczenie antykomunistyczne („trockistowsko-faszystowski”, „trockistowsko-imperialistyczny”, etc.). Nie trzeba chyba dodawać, że wyrok (zaoczny), jaki na niego wydano był jeden, kara śmierci. W kwietniu 1937 roku w Meksyku, gdzie w tym czasie przebywał Trocki, powstała z tego powodu tzw. Komisja Dewey’a, mająca zweryfikować zarzuty, jakie stawiano Trockiemu podczas procesów. Zaproszono na nią prasę socjalistyczną, jak i burżuazyjną, wysłano także zaproszenie dla meksykańskiej partii komunistycznej, która co zrozumiałe, nawet nie odpisała. Zamiarem głównego przywódcy antystalinowskiego ruchu komunistycznego było oczyszczenie się z zarzutów przed „całym światem”, który publicznie ogłosił, że jeśli komisja uzna zasadność oskarżeń Wyszyńskiego (głównego prokuratora moskiewskich procesów) sam dobrowolnie odda się w ręce GPU (GRU). Ostatecznie komisja go uniewinniła, ogłaszając raport końcowy(46). Raport ten został wydany także w Wielkiej Brytanii przez tamtejszych trockistów.

3. Czwarta Międzynarodówka i wojna światowa.

„Proletariacka polityka wojskowa” i dalsza degeneracja brytyjskiego stalinizmu.

Pierwszy kongres Czwartej Międzynarodówki miał miejsce 3 września 1938 roku w Paryżu. W konferencji brało udział ok. trzydziestu osób, m.in. James Cannon, Max Shachtman, Michel Pablo i C.R.L. James. Trocki nie brał udział w spotkaniu, ale przygotowywał najważniejsze dokumenty zjazdu, jak Program Przejściowy. Agonia kapitalizmu a zadania Czwartej Międzynarodówki, jeden z najważniejszych dokumentów ruchu trockistowskiego w jego historii, w którym tak oto przedstawił rolę nowej organizacji międzynarodowej:

Czwarta Międzynarodówka już teraz zyskała sobie zasłużoną nienawiść stalinowców, socjaldemokratów, burżuazyjnych liberałów i faszystów. Nie ma dla niej i być nie może miejsca w żadnym z Frontów Ludowych. Nieprzejednanie przeciwstawia się wszystkim politycznym ugrupowaniom związanym z burżuazją. Jej zadaniem - obalenie panowania kapitału. Jej celem - socjalizm. Jej metodą - proletariacka rewolucja(47).

W chwili powołania międzynarodówki związane z nią były grupy m.in. w Polsce, Francji, Wielkiej Brytanii, Belgii, Niemczech, Hiszpanii, Austrii, Czechosłowacji, Szwajcarii i w Indochinach(48). Kierownictwo organizacji zainstalowano w Paryżu, po wybuchu wojny przeniesiono je do Nowego Jorku.

Brytyjską sekcją Czwartej Międzynarodówki była powstała w 1938 roku Rewolucyjna Liga Socjalistyczna. Prócz niej istniała także Międzynarodowa Liga Robotnicza (czasem nazywana „Grupą Lee”), do której należeli późniejsi główni liderzy RCP: Ralph Lee, Jock Haston, Ted Grant i przybyły z KPWB w latach 30-tych Gerard (Gerry) Healy. Prócz większości wymieniony tajny raport brytyjskich służb specjalnych wymieniał jako liderów WIL również: Roy’a Tearse, Harolda Atkinsona i Mildred Lee. Liga wydawała kilka pism, m.in. „Socialist Appeal”,  i „Workers Industrial News”.

RSL była zdecydowanie słabsza od WIL. Ogólnie sytuacja w brytyjskim trockizmie była bardzo niejasna i zagmatwana, co zdaniem działaczy „Grupy Lee” doprowadziło do zdezorientowania kierownictwa ICL w sprawach brytyjskich. W tym czasie rozłamy były „na porządku dziennym”, a ilość małych grupek była porażająca, żadna z nich nie miała również najmniejszych szans na konkurowanie z partią stalinowską i socjaldemokratyczną. W sierpniu 1938 roku podpisano tzw. „Porozumienie Pokojowe i Zjednoczeniowe”(„Peace and Unity Agreement”), które przygotowywali m.in. Cannon i Shachtman z amerykańskiej sekcji ICL, SWP. „Zgodę” podpisały wszystkie grupy, za wyjątkiem WIL, gdyż ta uważała iż porozumienie prowadzi jedynie do skupienia wszystkich grup w jednej tylko partii, RSL, odmówiono im także możliwości zostania frakcją w „zjednoczeniowej partii”(49), co zdaniem ligi było zaprzeczeniem zasad demokratycznego centralizmu.

We wrześniu 1939 roku wybuchła druga wojna światowa. Hitlerowskie Niemcy napadły na Polskę, co wywołało „reakcję łańcuchową” w postaci wypowiadania wojny nazistom przez europejskie mocarstwa imperialistyczne, Francję i Wielką Brytanię. Jednakże pomimo istnienia porozumień pomiędzy rządem polskim, angielskim i francuskim, oraz oficjalnego wypowiedzenia wojny Niemcom, żaden z tych krajów nie wysłał swoich oddziałów na pomoc Polsce. Trocki już dawno przewidywał wybuch nowego konfliktu na skalę światową, do którego awangarda rewolucji światowej musi się w konkretny sposób odnieść. W pierwszych miesiącach nowej wojny, które były jednocześnie ostatnimi miesiącami życia Lwa Trockiego, sformułował on zasady tzw. proletariackiej polityki wojskowej. Polegała ona tym, by wymusić na państwie kapitalistycznym tworzenie obozów militarnego szkolenia dla robotników, tak by mogli zostać oficerami robotniczymi. Całe szkolenie miało by być pod kontrolą związków zawodowych. Stanowisko takie zajął Trocki, gdyż zdawał sobie sprawę z faktu, że większość proletariatu brytyjskiego i amerykańskiego opowiada się za obowiązkową służbą wojskową, uważając obecną wojnę za antyfaszystowską.

Jesteśmy przeciw oficerom burżuazyjnym, którzy traktują was [żołnierzy] jak bydło, wykorzystują jak mięso armatnie. W przeciwieństwie do oficerów burżuazyjnych martwi nas śmierć żołnierzy. Chcemy szkół wojskowych dla robotników, w których przechodziliby szkolenie oficerskie. Chcemy oficerów robotniczych. [...] Załóżmy, że mamy senatora. Zgłasza on projekt ustawy o utworzeniu obozów, w których będzie się szkoliło wojskowo robotników. Może zażądać na ten cel pół miliarda dolarów. Zarazem głosuje przeciwko budżetowi wojskowemu, bo ten jest kontrolowany przez wrogów klasowych. Obecnie nie możemy wywłaszczyć burżuazji, toteż pozwalamy jej wyzyskiwać robotników. Staramy się jednak chronić ich przy pomocy związków zawodowych. Sądy są burżuazyjne, ale my ich nie bojkotujemy [...]. Podobnie jest z parlamentami. Jesteśmy wrogami burżuazji, ale staramy się je wykorzystać. Wojna jest instytucją burżuazyjną [...] i staramy się ją wykorzystać. Teraz jest jasne, że w najbliższym okresie nasz sprzeciw wobec militaryzmu będzie stanowił podstawę naszej propagandy, podczas gdy w naszej agitacji będziemy żądali szkolenia wojskowego mas(50).

Instytut Badań Publicznych ustalił, że ponad 70% robotników opowiada się za obowiązkową służbą wojskową. [...] Sytuujemy się na tym samym polu, co 70% robotników - i na tej podstawie zaczynamy rozwijać kampanię mającą na celu przeciwstawienie robotników ich wyzyskiwaczom na gruncie wojskowym. Mówimy: wy, robotnicy, pragniecie bronić demokracji i ją ulepszać. My, z Czwartej Międzynarodówki, chcemy pójść dalej. Jesteśmy jednak gotowi bronić razem z wami demokracji, ale tylko pod warunkiem, że będzie to prawdziwa obrona, a nie zdrada na modłę Petaina(51).

Większość stronników Trockiego nie zgodziło się na ten nowy kurs, a w samym ruchu trockistowskim część działaczy zaczęła nawet oskarżać Trockiego o „socjalszowinizm” i „obronę ojczyzny bez uprzedniego obalenia burżuazji i straszenie konkurencyjnym imperializmem”(52). Jeśli będzie mi wolno wypowiedzieć swoje zdanie, to muszę stwierdzić, ze oskarżenia te nie były bezpodstawne, jak chce np. Broué. Propozycję, by kapitalistyczne państwo zgodziło się na szkolenie wojskowe robotników na robotniczych oficerów i pod kontrolą organizacji robotniczych jest czysto utopijne, całkowicie pomija klasowy charakter tegoż państwa oraz przyczynia się do wzmocnienia machiny wojennej. Nielogiczne jest również moim zdaniem z jednej strony domaganie się robotniczych obozów szkoleniowych, a z drugiej kampania antywojenna. Trudno jest zrozumieć, jak można być jednocześnie za dodatkowymi wydatkami wojennymi i tworzeniem nowych obozów ćwiczeniowych (aż dziw bierze, że Trocki nie wziął pod uwagę, że przecież ci żołnierze także zostaną wysłani na front walczyć w imię interesów „swojego” imperializmu) a z drugiej przeciw militaryzmowi, zgodnie ze słowami samego Trockiego, że „jestem przeciwko wojnie, jestem jednak z wami, nie będę sabotował wojny”. Poza tym, „proletariacka polityka wojskowa” mogła być zastosowana jedynie w metropoliach systemu kapitalistycznego, gdyż na jego peryferiach nie znajdziemy przykładów masowego poparcia ludów uciskanych dla wojny. Przeciwnie, to właśnie jej wybuch doprowadził do masowych akcji antywojennych w Indiach wymierzonych także brytyjski kolonializm. Trudno byłoby sobie wyobrazić by tamtejsi bolszewicy-leniniści nawoływali do tworzenia „robotniczych obozów wojskowych”.

Taka była polityka Trockiego w odniesieniu do państw imperialistycznych. W kwestii wojny z ZSRR, uważał, że należy bezwarunkowo bronić tego kraju przed agresją, przy czym nie chodziło tutaj o obronę stalinowskiego rządu, lecz państwowych form własności, stanowiących jego zdaniem podstawy ZSRR jako „państwa robotniczego”. Wojna taka miała przeobrazić się w rewolucję proletariacką, która wybuchając w państwach imperialistycznych doprowadzi do obalenia kapitalizmu (rewolucja społeczno-polityczna), w Związku Radzieckim natomiast obali biurokratyczną kastę pasożytującą na gospodarce państwa robotniczego i przywróci proletariatowi jego wcześniej utracone panowanie (antybiurokratyczna rewolucja polityczna). Sama kwestia obrony ZSRR jako „państwa robotniczego” spotkała się z opozycją w Czwartej Międzynarodówce, której przewodzili Max Shachtman i James Burnham, uważający ustrój Rosji za „biurokratyczny kolektywizm”, co sprawia, ze jest on równie reakcyjny jak kapitalizm, dlatego też w ewentualnej wojnie z państwami imperialistycznymi nie należy udzielać poparcia Związkowi Radzieckiemu. Mimo tego, stanowisko tzw. antyobrońców” w tym czasie było zbieżne z założeniami o potrzebie rewolucyjnego obalenia reżimu stalinowskiego.

Brytyjscy trockiści mieli różne poglądy na obecną wojnę. Oficjalna sekcja międzynarodówki, RSL, nie przyjęła nowej strategii zaproponowanej przez Trockiego, natomiast sama wojna ją, mówiąc słowami Teda Granta „sparaliżowała”(53). Podejście to krytykowała RSL, jako „(socjal)szowinistyczne” i „kierowanie robotników nie przeciw brytyjskiej burżuazji, ale jej konkurencji, faszystowskim reżimom”(54). WIL, w przeciwieństwie do niej, opowiedziała się całkowicie za nowym kursem (prócz mniejszościowej opozycji skupionej wokół Jocka Hastona, uważającej ją za „kapitulację przed patriotycznymi resentymentami klasy robotniczej”(55)) a RSL zarzucała „socjalpacyfizm”(56). Już w  wyborach z 1941 roku, kiedy to WIL poparła LP, oparła swoje poparcie na konkretnym programie „proletariackiej polityki wojskowej”:

Partia Pracy do władzy w oparciu o następujący program:

1.        organizowanie i uzbrojenie robotników pod ich własną kontrolą, by przeciwstawić się inwazji albo zdradzie na modłę Petaina;

2.        wybory oficerów przez żołnierzy;

3.        ustanowienie specjalnych obozów szkoleniowych do szkolenia robotników na oficerów, finansowanych z budżetu państwowego i kontrolowanych przez związki zawodowe;

4.        wywłaszczenie kopalń, banków, ziemi, przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego;

5.        wolność dla Indii i innych kolonii. 

6.        wydanie socjalistycznego wezwania do robotników w Niemczech i w Europie o socjalistyczną walkę przeciw Hitlerowi(57).

Po klęsce Francji, trockiści z „Grupy Lee” rozpoczęli akcję propagandową za zmilitaryzowaniem robotników, a po ataku Hitlera na ZSRR opowiadali się za „obroną Rosji Radzieckiej”. Jednocześnie krytykowali socjalpatriotyczne stanowisko brytyjskiej partii komunistycznej uważającą obecną wojnę za „antyfaszystowską”, uznając je za „kolaborację klasową i kapitulację przed rządem Churchilla”(58). Staliniści z kolei zarzucili trockistom bycie „agentami Hitlera” (co brzmi groteskowo w ustach kogoś, kto sam wcześniej legitymizował porozumienie Stalina z Hitlerem) i „dążenie do obalenia robotniczej władzy w Rosji”. Prezentuję poniżej wyciąg z broszury propagandowej KP Wielkiej Brytanii Clear out Hitler’s agents z 1942 roku, w której znajdziemy także potwierdzenie tego, co mówili sami trockiści – kolaboracji klasowej stalinistów pod przykrywką walki z faszyzmem. Na uwagę zasługuje również ostatnie zdanie, jakie przytaczam poniżej, gdyż zaczęto oficjalnie zezwalać, a nawet zachęcać do ataków agresji wobec „agentów hitleryzmu”:

Istnieje w Anglii grupa ludzi występujących w przebraniu socjalistów, by ukryć swoją faszystowską działalność. Członkowie tej grupy są bardzo aktywni. I niebezpieczni. Idą do fabryk, stoczni i kopalni, organizacji pracowniczych, związków zawodowych. [...] Ukrywają oni swoje brunatne cele za pomocą „czerwonej” retoryki. [...] To trockiści. Słyszałeś o Piątej Kolumnie. Trockiści to ich sojusznicy i agenci wewnątrz klasy robotniczej. [...] Trockiści nienawidzą i zwalczają [obecnych] przywódców Rosji. Chcą zobaczyć zwycięstwo Hitlera, a Rosję pokonaną. Chcą osłabić Anglię, sojusznika Rosji […]. Dlatego też wykorzystują każdą możliwość, by szerzyć swoją propagandę i prowadzić ludzi po ścieżce klęsk. Jak sprawdzisz, co piszą i głoszą sprowadzisz to wszystko do sześciu punktów: 1. wstrzymania militarnej pomocy dla Rosji; 2. opóźniania i sabotowania drugiego frontu; 3. wstrzymania produkcji w Anglii; 4. podważania sojusz brytyjsko-radziecki; 5. podkopywania w ludziach i w angielskiej armii wiary w zwycięstwo; 6. stwarzają warunki do zainstalowania pronazistowskiego rządu w porozumieniu z Hitlerem. Jeśli ten plan zostałby wprowadzony w życie, Hitler wygrałby wojnę. [...] Wiedzą że, by pokonać Hitlera, każda grupa ludzi, konserwatyści, liberałowie, socjaldemokratyczni [Labour] i komunistyczni robotnicy, klasa średnia i klasa kapitalistyczna muszą być sojusznikami (!) we wspólnej walce przeciw wspólnemu wrogowi. [...] Ich celem jest zasiać w Anglii podziały, by przeciwstawić się jedności narodowej tworzącej solidny front przeciw faszyzmowi. […] Ukryty za sloganem robotniczej kontroli w Anglii, cel trockistów to obalenie robotniczej kontroli w Rosji. [...] Nie pomniejszaj niebezpieczeństwa tylko dlatego, że są mali. Bądź czujny na trockistowskich prowokatorów [disruptors]. Ludzie ci, nie mają najmniejszego prawa być traktowani jak uczciwi robotnicy. Powinni być zwalczani, tak jak zwalcza się otwartych nazistów. Oczyść z nich każdą organizację klasy robotniczej(59).

Sama partia komunistyczna zachowywała się chwiejnie, zależnie jaka była decyzja Moskwy. Kiedy, po ataku na Polskę, Anglia wypowiedziała wojnę Niemcom Harry Pollitt, przywódca KPWB wyraził satysfakcję z tego powodu. Jednakże było to sprzeczne z planami Stalina, dlatego też szybko się z tego wycofano, zaczęto atakować rząd brytyjski, z prasy poznikały oskarżenia Hitlera o faszyzm, a Pollitt musiał ustąpić z funkcji sekretarza generalnego (nie na długo z resztą, gdyż już w 1941 roku został na to stanowisko przywrócony), a jego miejsce zajął Palme Dutt. Warto też zauważyć, że decyzja Pollitta o poparciu Wielkiej Brytanii w wojnie była jego suwerenną decyzją, nie konsultowaną z Kominternem. Jak zauważył Grant, przez te zygzaki, partia brytyjska straciła wielu zwolenników, gdyż „nie było łatwe do wyjaśnienia robotnikom, w jaki sposób wczorajsi wrogowie nagle stali się przyjaciółmi, albo dlaczego brytyjska ‘demokracja’ nagle przemieniła się w brytyjski imperializm”(60). Po ataku Hitlera na ZSRR, linia partii ponownie się zmieniła, a w prasie partyjnej „brytyjski imperializm” został ponownie zastąpiony „brytyjską demokracją”. W tym czasie, partia prowadziła konsekwentną politykę łamistrajkową, uważając że skoro obecna wojna jest „antyfaszystowska”, to należy ją w pełni popierać i nie rzucać kłód pod nogi rządowi walczącemu z faszyzmem.

W odpowiedzi na oszczerstwa stalinowców WIL wydała własną mini-broszurę, Factory Workers. Be on your guard, Clear Out the Bosses’ Agents!, w której przedstawiono w czterech punktach działania KPWB, opisując zygzaki w polityce partii komunistycznej wspomagając się przy tym cytatami z jej partyjnej prasy:

1.       Polityka partii komunistycznej pomogła Hitlerowi w podboju Europy;

2.       Partia komunistyczna chciała pokoju z Hitlerem.

3.       Polityka partii komunistycznej pomogła Hitlerowi w napaści na ZSRR poprzez gmatwanie [w głowach] robotników;

4.       Przed 22 czerwca 1941 roku partia komunistyczna wykonywała dla Hitlera brudna robotę, dziś wykonuje ją dla Churchilla(61).

Wzywano także do otwartej debaty w związkach zawodowych pomiędzy trockistami z „Socialist Appeal” i Międzynarodowej Ligi Robotniczej a stalinistami z „Daily Worker” i KP Wielkiej Brytanii, by „wykazać fałszywość politycznych pozycji tych ludzi”(62).

W czasie wojny wszystkie strajki były nielegalne, a akcje łamistrajkowe przeprowadzał rząd, partia socjaldemokratyczna i komunistyczna. Najbardziej dobitnie antystrajkowa polityka KPWB ujawniła się w 1932 roku w czasie strajku stoczniowców w Tyneside. Dla Gerry’ego Healy’ego była to okazja do zdobycia wpływów w przemyśle zbrojeniowym i ciężkim. W porozumieniu z ILP i WIL rozpoczął tworzenie tzw. Komitet Koordynacji Bojowej Działalności w Związkach Zawodowych (Committee to Co-ordinate Militant Activity in the Trade Unions), który w listopadzie 1943 roku przemianował się na Bojową Federację Robotniczą, Militant Workers Federation, MWF). Healy robił to jednak w zasadzie na własną rękę, występując przeciw postanowieniom KC WIL, który wcześniej odrzucił jego propozycje, uważając, iż nim trockiści zaczną budować alternatywne organizacje wobec oficjalnych zbiurokratyzowanych związków, robotnicy muszą się do tego przekonać wykorzystując już istniejące. Grant nazwał wtedy propozycje Healy’ego „ultra-lewicowymi”. Po pewnym okresie działalności, KC stwierdził, że nowa inicjatywa jest „marnowaniem sił naszych ludzi”. W lutym 1934 roku na spotkaniu KC Healy powiedział, „że wstąpił do ILP, a decyzja ta nie była motywowana politycznie, lecz jedynie niemożliwością dalszej współpracy w jednej organizacji z J. Hastonem, M. Lee i Grantem”(63). Ostatecznie wyrzucono go z partii. Bob Pitt sądzi, że kierowała nim najprawdopodobniej chęć wywarcia nacisku na KC, by w ten sposób zaaprobował on jego „przemysłową politykę”. W niedługim czasie później, zgodzono się mimo wszystko na jego powrót. Należy jednak zaznaczyć, że cała ta kwestia jest dość niejasna. Powyższe stwierdzenia zaczerpnąłem z biografii Healy’ego autorstwa Pitta, podczas gdy w innej pozycji, History of British Trotskyism to 1949 Martina Uphama w ogóle nie pojawia się ten problem, a autor przedstawia politykę Healy’ego jako politykę całej ligi(64). Bez względu jednak na to, trockiści z WIL działali wewnątrz MWF, a ich ogólnokrajowym koordynatorem był Roy Tearse. Zadaniem MWF było stworzenie alternatywnej bazy dla trockistów w przemyśle, by nie była konieczna ciągła penetracja partii komunistycznej. WIL brała udział m.in. w strajkach z lipca 1941 roku w Rolls Royce w Glasgow, w lipcu 1943 roku w fabryce Barnbow Royal Ordnance i majowym strajku transportowców z Yorkshire (1943). Podczas wszystkich tych walk robotniczych byli pod ciągłym atakiem sił prowojennych, w czym przodującą rolę odgrywali staliniści. Ogólna ilość strajków w kraju wzrosła w tym okresie.

W 1943 roku Stalin nakazał rozwiązanie Międzynarodówki Komunistycznej. Trockiści uznali to za gest w stronę aliantów, by pokazać im iż nie ma on żadnych planów wywołania rewolucji w innych krajach. Oficjalnym powodem rozwiązania była chęć dania większej swobody w działaniu dotychczasowym krajowym sekcjom MK. Jak stwierdzono w dość lakonicznym, oficjalnym dokumencie, sekcje te bardzo „dojrzały politycznie” a „rozwiązanie Międzynarodówki Komunistycznej [...] uwalnia je od obowiązku dalszego [opierania się na] konstytucji i decyzjach Kongresów Międzynarodówki”(65). Deklarację końcową podpisali przedstawiciele partii stalinowskich przebywających w tym czasie w Moskwie, m.in. Gottwald, Dimitrow, Żdanow, Pieck, Thorez, Bianco, Rakosi i Dolores Ibarruri.

WIL przedstawił swój punkt widzenia w tej sprawie w broszurze The Rise and Fall of the Communist International:

 Trzecia Międzynarodówka została oficjalnie rozwiązana. [...] Szybko i bez konsultacji ze wszystkimi partiami członkowskimi, [...] bez wszelkiej demokratycznej dyskusji i decyzji, jako wynik nacisku imperializmu amerykańskiego, Stalin podle zlikwidował Komintern. [...] Trzecia Międzynarodówka wyrosła z upadku kapitalizmu [w Rosji] podczas ostatniej wojny. Rewolucja Rosyjska wysłała falę rewolucyjnego ferworu do szeregów klasy robotniczej na całym świecie. [...] Zmiana polityki z kierunku na rewolucję światową na socjalizm w jednym kraju sprawiła, że Komintern skręcił w prawo. [Teraz] Stalin rozwiązał zdegenerowany Komintern. Robiąc to, otwarcie opowiedział się po stronie kapitalistycznej kontrrewolucji, tak dalece jak reszta świata jest nią zainteresowana. Ale imperialiści, nakłaniając Stalina do tego [...] nie rozumieją konsekwencji, jakie to ze sobą niesie. Nie może i nie zapobiegnie to nowym rewolucjom. Przez mniej niż ostatnie dwie dekady, odkąd rozpoczęła się jego degeneracja, Komintern zaprzepaścił wiele dogodnych sytuacji [rewolucyjnych] w szeregu krajów. Nadchodzące dekady będą świadkami nowym rewolucji, wraz z [ostatecznym] upadkiem kapitalizmu. [...] Wielkie dni Międzynarodówki Komunistycznej z lat 1917-23 ożyją na nowo. Wzrost poparcia dla ideałów marksizmu w skali światowej, bazując na tradycji bolszewizmu, z bogatym zapasem doświadczeń przeszłości i wyciągniętych wniosków z porażek klasy robotniczej może ponownie nakierować ciemiężonych na obalenie kapitalizmu i do światowej republiki socjalistycznej(66).

Rewolucyjna Partia Komunistyczna.

Dalsze istnienie dwóch trockistowskich ośrodków w Wielkiej Brytanii zmusiło Czwartą Międzynarodówkę do kolejnej próby ich zjednoczenia. Sama WIL otwarcie popierała nową międzynarodówkę, a jej oficjalna sekcja, RSL, praktycznie nie istniała, sama wcześniej rozpadając się na trzy zwalczające się grupki. W 1944 roku doszło ponownego złączenia się tych grup w Rewolucyjną Ligę Socjalistyczną, a w marcu do zjednoczenia z Międzynarodową Ligą Robotniczą w Rewolucyjną Partię Komunistyczną (Revolutionary Communist Party, RCP). Wybór nazwy „rewolucyjna” i „komunistyczna” był zamierzony, gdyż jak pisał Grant:

                Celowo przybraliśmy nazwę Rewolucyjnej Partii Komunistycznej – w całkowitym kontraście do łamistrajkowej patriotycznej partii „komunistycznej”. Chcieliśmy w ten sposób pokazać prawdziwy rewolucyjny program trockizmu w ostrej sprzeczności do zbrodniczej roli stalinizmu(67).

Jako przywódców nowego ugrupowania tajny raport rządu brytyjskiego wymienia Jamesa Hastona, Edwarda Granta i Harolda Atkinsona (WIL), Roy Tearse’a (tajny członek WIL), Heatona i Mildred Lee (WIL)(68). Do listy tej należy dodać jeszcze przybyłego z Południowej Afryki Charliego van Gelderena (RSL), Jimmy’ego Deane’a (WIL) i Gerry’ego Healy’ego, wcześniej ponownie przyjętego do WIL, a od 1946/47 roku przybyłego z Palestyny, po wcześniejszym aresztowaniu za działalność trockistowską i antywojenną, Ygaela Glucksteina, występującego jako Tony Cliff. Nowa organizacja stała się oficjalną sekcją Czwartej Międzynarodówki w Wielkiej Brytanii. Program ugrupowania bazował głównie na Agonii kapitalizmu i zadaniach Czwartej Międzynarodówki.

Partia wydawała trzy pisma, „Socialist Appeal”, „Workers’ International News”, i „The Militant Miner”, a liczbę członków szacuje się na mniej niż 500(69). RCP była partią z punktu widzenia prawa nielegalną, skierowaną głównie na działalność samodzielną, przy czym część jej działaczy była również członkami LP i tam prowadziła agitację na rzecz trockistowskiego programu. Co jednak warto podkreślić, brytyjscy trockiści, podobnie jak i amerykańscy oraz cejlońscy nie podlegali w tym czasie zinstytucjonalizowanym prześladowaniom, co miało miejsce w krajach rządzonych i okupowanych przez faszystów, różnej maści bonapartystów, stalinistów i militarystów. Oczywiście nie oznaczało to braku wszelkich represji. Za „działalność antyrządową” grupa amerykańskich trockistów z Cannonem została aresztowana. Podobny los spotkał m.in. Jocka Hastona (którego ostateczne uniewinnienie było wielkim sukcesem dla partii).

Podstawowe pole działania partii stanowił przemysł ciężki. W tym samym miesiącu, w którym doszło do powstania RCP (ale jeszcze przed jej powołaniem) wybuchł stu tysięczny strajk górników, który przyczynił się do zwiększenia wpływów kierowanej przez trockistów MWF. Powołano także Anti-Labour Laws Defence Committee skierowanego przeciw antypracowniczym działaniom konserwatystów (torysów).

W wyborach z 1945, do jakich doszło po śmierci jednego z parlamentarzystów LP, roku RCP postanowiła wysunąć własnego kandydata, Jocka Hastona w mieście Neath w południowej Walii. W samym mieście nie było filii partii trockistowskiej, a jedynie kilku sympatyków związanych z ILP. Sam rejon był ważny obszarem przemysłowym z silnymi wpływami partii komunistycznej(70). Kampania RCP przebiegała pod hasłem, “Vote Haston, fight for workers’ Britain!”, klasowej jedności z robotnikami niemieckimi, a także przeciw wojnie i „antyfaszystowskiej” Wielkiej Koalicji, oraz nazizmowi. Staliniści z kolei rozpoczęli na niego nagonkę, której motywem przewodnim było: “A vote for Haston is vote for fascism!”(71).

W ogólnokrajowych wyborach z tego samego roku, RCP poparła Partię Pracy, wysuwając hasło: „Labour to power on a socialist programme!”, przeciw czemu wystąpił jedynie Healy uważając, że przyczynia się do wzrostu znaczenia LP, a nie RCP. Z kolei KPWB dalej opowiadała się za rządem „jedności narodowej”. Wybory wygrali labourzyści, a rząd Churchilla musiał podać się do dymisji. Wygraną LP, którą zawdzięczała głębokiemu kryzysowi gospodarczemu, trockiści uznali za „pierwszy krok ku radykalizacji mas”. Poparcie RCP dla LP było poparciem „bezwarunkowym, ale krytycznym” i zakładało, że jeśli reformiści dojdą do władzy będzie łatwiej ujawniać ich prokapitalistyczny charakter.

Po zakończeniu drugiej wojny światowej nastał ogólnoświatowy kryzys w ruchu trockistowskim. Wiele grup było zniszczonych represjami ze strony faszystów, stalinistów i militarystów. Także twierdzenia Trockiego o upadku ZSRR jako zwyrodniałego państwa robotniczego, jego odnowy i rewolucji europejskiej nie sprawdziły się(72). Spowodowało to pojawienie się rozbieżności między przywództwem RCP a kierownictwem międzynarodówki, w której po zamordowaniu Trockiego w sierpniu 1940 roku dominującą rolę odgrywał James Cannon. Grant i Haston zarzucali mu chęć zunifikowania ruchu trockistowskiej na świecie podług własnych dogmatycznych założeń, tak jak to zrobił z ruchem w USA. Sądzili, iż „nigdy nie uchwycił [on] metody jaką posługiwał się Trocki, materializmu dialektycznego. W prosty sposób powtarzał założenia Trockiego [...], nawet gdy nie zostały potwierdzone przez bieg wydarzeń”(73). Za przykład niech służą tutaj słowa jakie Cannon wypowiedział w związku z końcem wojny światowej:

Trocki przewidywał, że kwestia ZSRR zostanie rozwiązana przez wojnę. To napawa nas pewnością. Nie zgadzamy się z częścią ludzi, którzy zwykli sądzić iż wojna się skończyła. Wojna przeszła jedynie z jednego stadium w [...] drugie. Wojna się nie skończyła, a rewolucja o której mówiliśmy że wybuchnie przez wojnę w Europie nadal pozostaje na porządku dziennym. Jest jedynie opóźniona, głównie z powodu braku dostatecznie silnej partii rewolucyjnej(74).

Sprzeciwiono się także twierdzeniom przywódców Czwartej Międzynarodówki, że po wojnie kapitalizm czeka głęboki kryzys, nowa wojna i upadek w szybkim czasie. RCP przeciwnie, przewidywała polepszenie sytuacji gospodarczej i boom ekonomiczny.

Również angielskiej sekcji nie ominął kryzys, na który lekarstwem według części działaczy miał być entryzm w Partii Pracy. Już w 1947 roku Gerry Healy i Jack Lawrence utworzyli mniejszościową frakcję (tzw. Open Party fraction) mającą jednak poparcie kierownictwa międzynarodówki, która domagała się wejścia całej RCP do LP, w której ludzie z frakcji działali  jako „Klub” („The Club”), wydając od 1948 roku pismo „Socialist Outlook”.

Działania Healy’ego popierał w pełni Cannon, wobec którego ten pierwszy był całkowicie lojalny. Przywódca międzynarodówki w liście do Healy’ego z 1953 roku posunął się nawet do takich stwierdzeń:

Jeżeli ktoś podejmie się próby napisania prawdziwej historii brytyjskiego trockizmu będzie musiał obrać za punkt startowy dzień, w którym Twoja grupa ostatecznie wyrwała się spod reżimu Hastona i rozpoczęła własną niezależną pracę. To, co miało miejsce wcześniej jest jedynie serią straconych możliwości, materiałem do prehistorii brytyjskiego trockizmu(75).

Jest to doprawdy zadziwiające, że ojciec amerykańskiego trockizmu uznał sekciarskie poczynania Healy’ego, które doprowadziły ostatecznie do upadku RCP za „punkt startowy dziejów trockizmu w Anglii”.

W partii główna oś konfliktów przebiegała wokół kwestii wejścia do partii socjaldemokratycznej. Początkowo Grant i Haston byli temu przeciwni, później jednak gdy nie widzieli już możliwości uratowania partii zgodzili się na jej rozwiązanie. W lipcu 1949 roku na dwudniowym spotkaniu większość kierownictwa KC RCP głosowała za rozwiązaniem partii i wejściem do LP(76). W ten sposób została rozwiązana jedyna organizacja w historii Wielkiej Brytanii, która grupowała wszystkich trockistów. Od tej pory każdy pójdzie swoją drogą. W Partii Pracy frakcja trockistowska skupiona była odtąd w „Klubie”.

 Sam Healy, jak pisze jego biograf Bob Pitt, wyznaczony przez międzynarodówkę na przywódcę trockistów w LP, zajął po rozwiązaniu partii bardzo reformistyczne stanowisko, co krytykował Haston w liście do „Klubu”, w którym pisał, że „w piśmie [„Socialist Outlook”] głoszone jest i to nie przez lewe, czy prawe skrzydło Partii Pracy, ale przez trockistów iż LP jest partią socjalistyczną [...], która to partia może zmienić społeczeństwo poprzez parlament”(77), a także nie głosił potrzeby budowy niezależnej partii trockistowskiej. Ostatecznie, na początku 1950 roku Haston wystąpił z „Klubu”, nie mogąc znieść atmosfery tam panującej, co „healiści” wykorzystali do zohydzania jego osoby jako „renegata i dezertera”(78).

W kwestii wydarzeń międzynarodowych zajęli oni pozycje promaoistowskie i protitowskie. Tony Cliff, który zaczął skupiać wokół siebie zwolenników swojej teorii biurokratycznego kapitalizmu państwowego stał się w pewnym momencie dla niektórych kimś, kto przeciwstawi się „prostalinowskim” ciągotom Healy’ego. Następne wypadki tak oto przedstawił Ted Grant:

Healy zaproponował ugodę z Cliffem. Stronnicy Cliffa wyszli ze swoim państwowo-kapitalistycznym poglądami [w dyskusji] i Healy wściekł się. Ja tylko patrzyłem, co Healy im przeciwstawi. [A ten] odwrócił się on do mnie i powiedział: „dlaczego mu nie odpowiesz”? „Masz być przywódcą, Ty mu odpowiedz!”, replikowałem. Ale on był całkowicie niezdolny do politycznej dyskusji z argumentami Cliffa. Tak więc Healy po prostu wyrzucił Cliffa i jego zwolenników pod pozorem jakiś ciężkim przewinień. Kiedy stronnicy Cliffa chcieli przedstawić własny dokument na konferencji, uniemożliwiono im to(79).

Co więcej, na konferencji Healy nakazał wszystkim głosować za usunięciem „cliffistów”, natomiast ci co zagłosują przeciw, zostaną usunięci z partii. Grant postanowił wstawić się za nimi, nie dlatego, że się z nimi zgadza politycznie, ale by w ten sposób zaprotestować przeciw łamaniu ich demokratycznych praw, co przypłacił wykluczeniem z „Klubu”(80). Healy był dla niego jedynie „totalitarystą i chuliganem”. Można pokusić się o stwierdzenie, że działania przywódcy frakcji trockistów w LP jako żywo przypominają początki stalinizmu.

4.  Spór o klasową naturę państw stalinowskich.

Państwo robotnicze, czy kapitalizm państwowy? – zarys sporu. 

Spór o klasową naturę Związku Radzieckiego, a później również krajów „demokracji ludowej”, maoistowskich Chin i titowskiej Jugosławii był jednym z najważniejszych wydarzeń w brytyjskim i międzynarodowym ruchu  trockistowskim.

Pierwsza krytyka biurokratyzacji Związku Radzieckiego (i to przeciw stanowisku Trockiego) pochodzi od Lenina:

Towarzysz Trocki mówi o ‘państwie robotniczym’. Muszę stwierdzić, że to abstrakcja. Kiedy w 1917 roku pisaliśmy o państwie robotniczym, było to zrozumiałe; ale teraz, główny błąd polega na stwierdzeniu: ‘Odkąd mamy państwo robotnicze, bez burżuazji, przed kim klasa robotnicza powinna być broniona i w jakim celu?’. Rzecz w tym, że nie do końca jest to państwo robotnicze. [...] Nasz program partyjny stwierdza, że nasze państwo jest państwem robotniczym z biurokratycznym wypaczeniem(81).

Lew Trocki, nawiązując na wygnaniu do leninowskiego stwierdzenia, że ówczesne państwo radzieckie jest „robotnicze z biurokratycznym wypaczeniem”, tak scharakteryzował społeczną naturę Związku Radzieckiego:

Miejsce każdej klasy w społecznym systemie gospodarki określa przede wszystkim - jej stosunek do środków produkcji. W społeczeństwach ucywilizowanych stosunki własności utrwalone są ustawami. Podstawy ustroju radzieckiego tworzą: upaństwowienie ziemi i środków produkcji w przemyśle, w transporcie oraz w wymianie w połączeniu z monopolem handlu zagranicznego. Według nas stosunki te, ustanowione przez rewolucję proletariacką, określają co do samej zasady naturę ZSRR jako państwa proletariackiego. Dzięki pełnionej przez siebie funkcji pośrednika i czynnika regulującego, dzięki usiłowaniom utrzymania w mocy społecznych rang i wykorzystywaniu w celach osobistych aparatu państwowego, radziecka biurokracja podobna jest do każdej innej biurokracji, zwłaszcza do faszystowskiej. Cechują ją jednak również pewne istotne odmienności. W żadnym innym reżymie, poza radzieckim, biurokracja nie osiągnęła takiego stopnia niezależności wobec klasy panującej. [...] Biurokracja radziecka wywłaszczyła proletariat pod względem politycznym po to, żeby swoimi metodami chronić jego zdobycze socjalne. Sam jednak fakt przywłaszczenia sobie przez nią władzy politycznej w kraju, w którym najważniejsze środki produkcji skupione są w ręku państwa, stwarza nowy, bez precedensu, stosunek pomiędzy biurokracją a majątkiem narodowym. Środki produkcji należą do państwa. Lecz samo państwo „należy” niejako do biurokracji. Gdyby te, jeszcze całkiem świeże stosunki utrwaliły się, przekształciły w normę i zalegalizowały - przy sprzeciwie lub bez sprzeciwu ludzi pracy - to w końcu doprowadziłyby one do zupełnej likwidacji zdobyczy społecznych rewolucji proletariackiej. Mówienie o tym jest jednak obecnie rzeczą co najmniej przedwczesną. Proletariat jeszcze nie wypowiedział swego ostatniego słowa. Biurokracja jeszcze nie stworzyła dla swego panowania oparcia społecznego w postaci odrębnych form własności. Musi ona bronić własności państwowej, jako źródła swej władzy i swych dochodów. Dzięki tej stronie swej działalności pozostaje ona wciąż jeszcze narzędziem dyktatury proletariatu(82).

Z faktu uważania państwa radzieckiego za robotnicze, odrzucał teorie sugerujące, iż miała tam miejsce kontrrewolucja społeczna, tj. obalenie nowych, socjalistycznych form własności, a sama biurokracja to nowa klasa panująca. Występował przeciw stanowisku Shachtmana, uważającemu ustrój stalinowski za biurokratyczny kolektywizm, w którym miejsce tradycyjnej burżuazji zajęła nowa klasa społeczna - stalinowska biurokracja. Krytykował również teorie opisujące ZSRR jako państwo o ustroju państwowo-kapitalistycznym, co robili głównie socjaldemokracji z Międzynarodówki Socjalistycznej.

Kolejny raz kwestia natury społecznej państwa radzieckiego pojawiła się w ruchu trockistowskim w na przełomie lat 1948/49, kiedy Tony Cliff pierwszy raz opublikował swoje studium o ZSRR, The Nature of the Stalinist Russia, w następnych latach ukazujące się pod tytułem Państwowy kapitalizm w Rosji. Jako, że różnice pomiędzy poszczególnymi wydaniami pracy są niewielkie, będę posługiwać się najnowszą wersją, wydaną również w Polsce.

Cliff określał ustrój ZSRR od roku 1928/29 jako biurokratyczny państwowy kapitalizm, charakteryzujący się państwową własnością środków produkcji, oraz rządzeniem przez nową klasę społeczną – biurokrację radziecką. Według niego, podstawę państwa robotniczego nie tworzy państwowa własność środków produkcji, ale władza robotnicza, z chwilą obalenia władzy proletariackiej państwo przestaje być robotnicze i staje się państwem tego, kto zdetronizował klasę robotniczą(83). W oparciu o to stwierdzenie, dzieje Rosji od 1917 roku można podzielić na kilka okresów: 1917-1920 - państwo robotnicze, 1920-1928 - państwo robotnicze z biurokratycznym wypaczeniem, od 1928 - biurokratyczny kapitalizm państwowy. Jeśli uznamy, że leninowskie stwierdzenie znaczy to samo co „biurokratycznie zdegenerowane państwo robotnicze”(84), a faktem jest że Lenin miał na myśli okres „komunizmu wojennego” i substytucjonizmu będące różnymi formami proletariackiej dyktatury („dyktatura proletariatu możliwa tylko dzięki dyktaturze partii komunistycznej”), reprezentujący interesy robotników, z chwilą ustanowienia bonapartyzmu stalinowskiego reprezentującego interesy biurokracji państwowej, mamy koniec władzy robotniczej, a więc i państwa proletariackiego, przy czym Cliff stwierdzał, że termidor nie koniecznie musi prowadzić do ustanowienia kapitalizmu rynkowego.

O ile obie teorie inaczej przedstawiają socjologiczny charakter reżimu stalinowskiego, co jest podstawową między nimi różnicą, łączą je dwa główne założenia. Pierwsze z nich, to pogląd, że reżim radziecki jest formą przejściową pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem. Jak pisał Trocki:

Czy jest prawdą, że w ZSRR, jak twierdzą oficjalne autorytety, zbudowano już socjalizm? Jeżeli nie, to czy chociaż zapewniono jego realizację w granicach państwa dzięki osiągniętym sukcesom, niezależnie od rozwoju wydarzeń w pozostałym świecie? [...] Materialną przesłanką komunizmu powinien być tak wysoki rozwój potęgi ekonomicznej człowieka, żeby praca wytwórcza przestała być brzemieniem i ciężarem, a także nie wymagała popędzania ludzi, zaś dystrybucja zawsze dostępnych w obfitości dóbr materialnych wymagała kontroli tylko takich czynników, jak wychowanie, nawyk i opinia środowiska, podobnie jak obecnie w zamożnych rodzinach lub też w ‘przyzwoitym’ pensjonacie. [...] ustrój komunistyczny nie może nastąpić od razu po społeczeństwie burżuazyjnym: materialne i kulturalne dziedzictwo przeszłości jest po temu zupełnie niewystarczające. Na samym początku swego istnienia państwo robotnicze nie może jeszcze pozwolić, żeby każdy pracował ‘według własnych możliwości’, czyli ile potrafi i zechce, a wynagradzać każdego ‘według potrzeb’ niezależnie od wykonanej pracy. W imię wzrostu sił wytwórczych niezbędne jest uciekanie się do tradycyjnych norm płacy roboczej [...]. Ten początkowy etap nowego społeczeństwa Marks nazywał ‘niższym stadium komunizmu’ w odróżnieniu od wyższego, gdy wraz z ostatnimi śladami ubóstwa zniknie nierówność materialna. [...] Rosja była nie najsilniejszym, lecz najsłabszym ogniwem w łańcuchu kapitalizmu. Obecnie ZSRR nie wywyższa się ponad światowy poziom gospodarki, lecz dopiero dogania kraje kapitalistyczne. Jeśli to społeczeństwo, które miało powstać w oparciu o uspołecznienie sił wytwórczych najbardziej rozwiniętego w swej epoce kapitalizmu Marks nazywał niższym stadium komunizmu, to określenie takie wyraźnie nie pasuje do Związku Radzieckiego, który wciąż jeszcze jest znacznie uboższy w technikę, dobra materialne i kulturę niż kraje kapitalistyczne. Należałoby więc obecny reżym radziecki ze wszystkimi jego sprzecznościami nazwać nie socjalistycznym, a przygotowawczym lub przejściowym od kapitalizmu do socjalizmu(85).

Z kolei Cliff pisał:

[...] kapitalizm państwowy jest ekstremalną granicą, którą może osiągnąć kapitalizm, to bezsprzecznie jest on najbardziej oddalony od tradycyjnego kapitalizmu. Jest negacją kapitalizmu na bazie samego kapitalizmu. Podobnie, skoro państwo robotnicze jest najniższym stopniem nowego socjalistycznego społeczeństwa, musi ono koniecznie posiadać niektóre cechy wspólne z państwowym kapitalizmem. Tym, co kategorycznie je rozróżnia, jest fundamentalna, zasadnicza różnica pomiędzy systemem kapitalistycznym i systemem socjalistycznym. [...] państwowy kapitalizm jest przejściowym etapem do socjalizmu przed rewolucją socjalistyczną, podczas gdy państwo robotnicze jest przejściowym etapem do socjalizmu po rewolucji. Państwowy kapitalizm [to] częściowa negacja kapitalizmu. [...] Częściowe zaprzeczenie kapitalizmu na bazie kapitalistycznych stosunków produkcji oznacza, że siły wytwórcze, które rozwijają się w łonie systemu kapitalistycznego, tak go przerosły, że klasa kapitalistów jest zmuszona używać ‘socjalistycznych’ środków i manipulować nimi w swoim interesie(86).

Następnie jako potwierdzenie dla swojego stanowiska, Cliff cytuje ciekawą uwagę Lenina o „socjalizmie wojennym” i kapitalizmie państwowym, która sprowadza się do faktu, iż natura klasowa monopolu gospodarczego jest adekwatna do interesów tej klasy, która go w danym momencie użytkuje:

[...] to, co niemieccy Plechanowowie [...] nazywają ‘socjalizmem wojennym’ jest w istocie rzeczy wojenno-państwowym kapitalizmem monopolistycznym, czyli mówiąc prościej i wyraźniej, wojenną katorgą dla robotników, wojenną ochroną zysków kapitalistów. [...] A spróbujmy zamiast junkiersko-kapitalistycznego [...] państwa postawić państwo rewolucyjno-demokratyczne [...]. Zobaczymy, że państwowo-monopolistyczny kapitalizm w państwie istotnie rewolucyjno-demokratycznym oznacza niechybnie, nieuchronnie krok, a nawet kilka kroków ku socjalizmowi! [...] Socjalizm to nic innego jak państwowo-kapitalistyczny monopol, który użytkuje się z korzyścią dla całego ludu i który dlatego przestaje być monopolem kapitalistycznym(87).

Z uwagi też możemy wywnioskować, że jeśli monopol użytkuje biurokracja, to nie realizuje on interesów robotniczych, ale biurokratyczne. Z kolei, interesy obu grup są sobie przeciwstawne: biurokracja dąży, według Trockiego, do kapitalistycznej restauracji, proletariat do socjalizmu(88). 

Druga wspólna cecha dotyczy idei rewolucji antystalinowskiej. W kraju, w którym dokonała się kontrrewolucja stalinowska (u Trockiego - polityczna, u Cliffa - społeczno-polityczna) potrzebna jest nowa rewolucja proletariacka(89).

Na tej podstawie dochodzimy do ważnej kwestii, jaką zajął się jeszcze Trocki, mianowicie, jak traktować tych którzy nie podzielają socjologicznego poglądu oficjalnej wykładni Czwartej Międzynarodówki na ZSRR, a jednocześnie opowiadają się za rewolucją zarówno w krajach kapitalistycznych, jak i w ZSRR. Sprawa ta do tej pory wzbudza wielkie kontrowersje, z uwagi na walki ideologiczne w ruchu trockistowskim w tej sprawie po śmierci Trockiego.

Zdając sobie sprawę, że priorytetową kwestią jest rewolucja proletariacka na świecie, po latach wymuszania konieczności uznawania Związku Radzieckiego za „zdegenerowane państwo robotnicze”, przywódca komunistycznej opozycji antystalinowskiej uznał, że jest to problem czysto terminologiczny, nie zaś polityczny, tym samym wyraził swoje antysekciarskie i realistyczne stanowisko:

Spróbujmy postawić kwestię natury państwa radzieckiego nie na płaszczyźnie abstrakcyjno-socjologicznej, ale konkretnych zadań politycznych. Przyjmijmy na moment, że biurokracja jest nową klasą, a obecny reżim w ZSRR jest specyficznym systemem klasowego wyzysku. Jakie nowe polityczne wnioski płyną z tej definicji? Czwarta Międzynarodówka już dawno uznała za konieczne obaleniem biurokracji za pomocą rewolucyjnych środków. Nic nowego nie może zostać zaproponowane przez tych, co nazywają biurokrację „klasą”. Cel, jaki przyświeca obaleniu biurokracji to ponowne ustanowienie władzy rad [...] Nic poza to, nie może zostać zaproponowane przez [naszych] lewicowych krytyków. Zadaniem odrodzonych rad będzie współdziałanie ze światową rewolucją i budowa socjalistycznego społeczeństwa. Obalenie biurokracji przeto zakłada zachowanie państwowej własności i planowej gospodarki. [...] Nie jest konieczne wspominać, że dystrybucja sił wytwórczych pomiędzy poszczególnymi sektorami gospodarki i w ogólnym kontekście planu zmieni się drastycznie kiedy plan ten nie będzie determinowany interesami biurokracji, ale samych producentów. Ale, właśnie dlatego obalenie pasożytniczej biurokracji wraz z perspektywą pozostawienia własności państwowej nazywamy [...] rewolucją polityczną. Nasi krytycy, Ciliga, Bruno i inni, chcą nazywać przyszłą rewolucję społeczną. Co to zmienia w zasadzie? Do kwestii rewolucji, którą powyżej przedstawiliśmy nic nie dodaje. [...] Nasi krytycy przyjmują fakty, które my już dawno uznaliśmy. Nie dodają zupełnie nic do oceny biurokracji, roli Kremla na arenie międzynarodowej. We wszystkich tych sprawach, nie zmienili nic z naszej analizy, ale przeciwnie, całkowicie na niej bazują i dokładnie się jej trzymają. Jedynym zarzutem, jaki nam stawiają, jest ten że nie wyciągamy koniecznych „wniosków”. Nie wchodzi to w zakres analizy, bowiem wnioski te mają czysto terminologiczny charakter. Nasi krytycy odmawiają nazywania zdegenerowanego państwa robotniczego - państwem robotniczym. Żądają, by totalitarną biurokrację nazwać klasą panującą. Rewolucję przeciw biurokracji chcą określać nie jako polityczną, ale społeczną. Kiedy pójdziemy na te terminologiczne ustępstwa, postawimy naszych krytyków w bardzo trudnym położeniu, gdyż nie będą wiedzieli, co zrobić ze swoim czysto werbalnym zwycięstwem(90).

Kwestia klasowej natury Bloku Wschodniego w brytyjskim trockizmie.

Po zajęciu przez Stalina Europy Wschodniej, przed trockistami stanął problem klasowej natury krajów „demokracji ludowej”, będących państwami-klonami stalinowskiego ZSRR. Tony Cliff tak pisał o poglądach trockistów na nowe kraje:

Czwarta Międzynarodówka całkowicie akceptowała pogląd Trockiego, jakoby Rosja była [...] ‘zdegenerowanym państwem robotniczym’. Jeśli więc Polska, Czechosłowacja, Węgry, itp. miały taką samą naturę jak Rosja, to czy nie oznacza to że Stalin sprowadził rewolucję do Europy Wschodniej? Tak więc, był rewolucjonistą, czy kontrrewolucjonistą? To nie działało. Początkowo przywódcy międzynarodówki rozwiązali problem bardzo prosto: pomijając różnice między nimi, kraje Bloku Wschodniego były nadal państwami kapitalistycznymi, podczas gdy Rosja była państwem robotniczym(91).

„Mandel [jeden z liderów międzynarodówki] jeszcze we wrześniu 1946 roku pisał, że ‘wszystkie demokracje ludowe’, włącznie z Jugosławią były krajami kapitalistycznymi”(92). Jak stwierdził następnie Cliff, z tego stanowiska wynikało, że „staliniści wprowadzili w tych krajach burżuazyjny aparat państwowy”. Na takie załatwienie sprawy nie chciał się zgodzić; uznał że albo miała miejsce rewolucja albo nie, albo mamy państwa robotnicze, albo jakąś inną formę państwa z dominacją klasy wyzyskiwaczy. Ostatecznie, doszedł do wniosku, że staliniści nie ustanowili ani państwa robotniczego, ani wolnorynkowego kapitalizmu, ale biurokratyczny kapitalizm państwowy. Takie postawienie sprawy rozwiązywało sprzeczność jaka pojawiła się po uchwałach Drugiego Światowego Kongresu Czwartej Międzynarodówki (kwiecień 1948), który zaaprobował punkt widzenia Mandla.

 O ile natura Polski, Węgier, Czechosłowacji, NRD, Bułgarii, Albanii, Rumunii wydawała się względnie jasna, tzn. uważano że ustrój tamtejszy za tradycyjny kapitalizm, o tyle kwestia konfliktu na linii Tito-Stalin sprawiła, że część trockistów zaczęło widzieć w partyzanckim przywódcy jugosłowiańskim potencjalnego prawdziwego, antystalinowskiego komunistę, „nieświadomego trockistę”. W czerwcu 1948 roku, kiedy doszło do zerwania współpracy radziecko-jugosłowiańskiej, wyrzucenia Komunistycznej Partii Jugosławii z nowopowstałego Biura Informacji Partii Komunistycznych i Robotniczych, Kominformu, oraz zmiany nazwy ugrupowania na Związek Komunistów Jugosławii, Międzynarodowy Sekretariat Czwartej Międzynarodówki uznał państwo Tito za „zdrowe państwo robotnicze, tj. takie, jak Rosja Radziecka w latach 1917-1921 z pewnymi ubytkami tu i ówdzie”(93).

Z kolei, główne kierownictwo RCP, z Hastonem i Grantem na czele, zajęło odmienne stanowisko. Uważali oni, że jest to wewnętrzny konflikt wewnątrz stalinowskiego obozu, przy czym  dawali krytyczne poparcie reżimowi Tito w jego walce z radziecką dominacją(94). Dla liderów partii brytyjskiej było nie możliwe do zrozumienia w jaki sposób państwo kapitalistyczne przemieniło się, w drodze pokojowej w państwo proletariackie(95). Healy, będący od początku za oficjalną linią międzynarodówki, natomiast zorganizował w 1950 roku wycieczkę do Jugosławii, by następnie wychwalać „socjalistyczne budownictwo w Jugosławii” (co sprowadzało się do wychwalania budowania „socjalizmu w jednym kraju”), oraz negował by występowały tam represje wobec przeciwników politycznych(96).

Podobny problem powstał w związku ze zwycięstwem Rewolucji Chińskiej. Po zwycięstwie Mao Tse-tunga nad wojskami nacjonalistycznymi drobnomieszczańskiego reżimu Czang Kai-szeka należało odpowiedzieć, czego dokładnie dokonała Chińska Armia Czerwonej i Komunistyczna Partia Chin. Jeszcze przed wygraną Mao, Cannon twierdził iż KPCh zachowa się tak samo, jak w okresie międzywojennym, czyli skapituluje przed Czangiem (ponownie dała o sobie znać dogmatyczna wiara w „Trockiego”, gdyż tak Trocki napisał kiedyś, tak też i będzie dziś...). Max Shachtman skomentował to następująco: „Tak, Mao chce skapitulować przed Czangiem. Problem tylko w tym, że Mao nie może go złapać!”. Po wygranej wojsk maoistowskich nową republikę chińską międzynarodówka dalej określała jako państwo kapitalistyczne. W przeciwieństwie do Cannona, liderzy RCP uważali:

[W Chinach] powstanie totalitarny reżim, tak samo brutalny jak Czang Kai-szeka. Mao, wzorując się na reżimach wschodnioeuropejskich obierze Rosję jako swój model [naśladowczy]. Niewątpliwie, zostanie osiągnięty ogromny postęp gospodarczy. Ale masy, zarówno robotnicze jak i chłopskie, znajdą się pod panowaniem biurokracji(97). 

Brytyjscy trockiści wyrażali jednakże zadowolenie, że Stalin będzie mieć „kolejnego Titę, o wiele groźniejszego, bo dysponującego 450-500 milionową bazą populacji”(98). Prognoza ta okazała się słuszna, lecz dopiero po śmierci Stalina w czasie kryzysu radziecko-chińskiego (Sino-Soviet split) kiedy „nowy Tito” wystąpił zdecydowanie przeciw radzieckim poststalinistom, z tą różnicą że maostowscy staliniści zaczęli uważać się za strażników ortodoksji stalinowskiej, co w żaden sposób nie przybliżało ich do trockistów. Oficjalnym powodem kryzysu był referat Nikity Chruszczowa na XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego (1956) potępiający „kult jednostki i jego następstwa” (99).

Mao, mimo własnych swad ze Stalinem, ujął się za nim przeciw Chruszczowowi, piętnując od tej pory tzw. „radziecki rewizjonizm”. Zaowocowało również podziałem dotychczas jednolitego światowego stalinowskiego ruchu komunistycznego na skrzydło proradzieckie i maoistowskie. Od tej pory partie prochińskie by odróżnić się od prosowieckich, dodawały do swojej nazwy, jako znak rozpoznawczy przymiotniki „marksistowsko-leninowska”, lub „antyrewizjonistyczna”.

Dopiero w 1951 roku, na Trzecim Światowym Kongresie Czwartej Międzynarodówki uznano punkt widzenia przywódców RCP za słuszny, porzucono pogląd o kapitalistycznym charakterze państw buforowych ZSRR i określono je jako „od początku biurokratycznie zdeformowane państwa robotnicze”, co miało znaczyć, iż co prawda obalono tam kapitalizm, ale od samego początku państwa te były wypaczone przez stalinowską biurokrację, by wyeliminować owe deformacje konieczna była tam polityczna rewolucja robotnicza. Od tej pory wszystkie grupy oraz odłamy trockistowskie przyjmowały ten pogląd jako właściwy (za wyjątkiem grup związanych z nurtem Cliffa, oraz późniejszego Lutte Ouvriere). 

5. Zakończenie.

Po opuszczeniu (w zasadzie wyrzuceniu) z „Klubu” większości trockistów, większość z nich utworzyła własne nowe organizacje. W 1953 roku Grant utworzył Rewolucyjną Ligę Socjalistyczną, entrystowską grupę działającą w LP. Healy dalej działał w „Klubie”, będącym do 1953 roku oficjalną sekcją międzynarodówki. Doszło więc do sytuacji, w której dwie, oddzielne grupy trockistowskie działały wewnątrz tej samej partii.

W 1953 roku doszło do pierwszego wielkiego rozłamu w światowym trockizmie. Bazując na krytyce „pabloistowksiego rewizjonizmu” i entryzmu sui generis, grupa skupiona wokół Cannona postanowiła utworzyć Międzynarodowy Komitet Czwartej Międzynarodówki (International Committee of Fouth International). Sekcją Międzynarodowego Komitetu został healy’owski „Klub”, natomiast Międzynarodowy Sekretariat poparła RSL Granta. Healy w 1959 roku utworzył Socjalistyczną Ligę Pracy (Socalist Labour Leagu), przemianowaną na początku lat 70-tych się na Rewolucyjną Partię Robotniczą (Workers Revolutionary Party), która po licznych rozłamach działa do dziś, będąc grupa o marginalnym znaczeniu. WRP wystąpiła przeciw połączeniu dwóch ośrodków trockistowskich powstałych w 1953 roku, a zjednoczonych dziesięć lat później w Zjednoczony Sekretariat Czwartej Międzynarodówki (United Secretariat of Fourth International, USFI).

W latach 70-tych doszło do konfliktu na linii grupa Granta – USFI. RSL wystąpiła z międzynarodówki, tworząc Militant Tendency, która stała się postawą nowej grupy międzynarodowej, Komitetu na rzecz Międzynarodówki Robotniczej (Committee for Workres International). Sekcją USFI była od tej pory Międzynarodowa Grupa Marksistowska (International Marxist Group, IMG), wcześniej mająca status grupy sympatyzującej, która bezowocnie próbowała zjednoczyć się z RSL.

Grupa Tony’ego Cliffa odseparowała się od wszystkich innych ugrupowań, jeszcze w latach 50-tych, tworząc Socialist Review Group, przemianowaną później na Międzynarodowych Socjalistów (International Socialists). Obecnie występuje jako brytyjska Socjalistyczna Partia Robotnicza (Socialist Workers Party, SWP) i jest czołową organizacją międzynarodową, Tendencji Międzynarodowych Socjalistów (International Socialists Tendency).

Na dzień dzisiejszy, najsilniejszą grupą trockistowską jest brytyjska SWP, która twierdzi że ma ok. 10 tys. członków(100). Następnie znajduje się Partia Socjalistyczna (dawna Militant Tendency) i IMG.

Na koniec należałoby pokusić się o ocenę brytyjskiego ruchu trockistowskiego w omawianym okresie.

Brytyjscy trockiści, w porównaniu do swoich towarzyszy w innych krajach, mieli stosunkowo dobre warunki do rozwoju organizacyjnego, co też sprawiło że pomimo początkowych trudności stworzyli jeden z najprężniejszych ruchów trockistowskich na świecie. Pozytywnie należy ocenić ich wkład do rozwoju międzynarodowego antystalinowskiego marksizmu i komunizmu, gdyż jako jedyni starali się zawsze korzystać z dialektycznej metody marksistowskiej do oceny wydarzeń światowych (mniejsza o to, że czasem dochodzili do różnych wniosków), co bardzo kontrastuje z dogmatycznym nastawieniem cannonowskiego kierownictwa Czwartej Międzynarodówki.

Jednakże spory personalne i ideologiczne doprowadziły do znacznego osłabienia ruchu, a w konsekwencji do jego podziału. Jest to niestety cecha charakterystyczna nie tylko  trockizmu, ale całej lewicy komunistycznej, poczynając od konfliktów Lenina i „lewicowych komunistów”, a na sporach o naturę ZSRR kończąc.

W pracy niniejszej starałem się przedstawić możliwie jak najobiektywniej dzieje ruchu trockistowskiego w Anglii, unikając kierowania się własnymi względami ideologicznymi w odniesieniu do tych nurtów, z którymi się nie zgadzam, tak by każdy mógł w tej pracy znaleźć podstawowe informacje na ten interesujący go temat.

Paweł Szelegieniec.

Przypisy:

1. UK Government Report on the British Trotskyists, 13 kwiecień 1944, www.tedgrant.org.
2. Komunistyczna Partia Włoch (PCI) odegrała podłą rolę w dławieniu sytuacji rewolucyjnej na półwyspie apenińskim. Stalinowskie kierownictwo partii z Togliattim na czele wmawiało masom, że polityka partii nastawiona jest na przeprowadzenie zwycięskiej rewolucji, a wszystkie „kompromisowe poczynania” usprawiedliwiała względami taktycznymi. Ostatecznie, okazało się, że żadnej rewolucji nie będzie, a system mieszczańskiej demokracji został ponownie ustanowiony.
3. Cannon James Patrick, The First Days of American Communism, “Fourth International”, luty 1944, www.marxists.org(wersja online).
4. W rzeczywistości CP-BSTI nie była sekcją Kominternu.
5. Komunistom angielskim bardzo często trudno bywa nawet zbliżyć się teraz do masy, nawet zmusić ją do tego, by ich wysłuchała”. Lenin Włodzimierz, Dziecięca choroba ‘lewicowości’ w komunizmie, w: Dzieła wybrane, tom 2, Warszawa 1949, s. 731.
6. Tezy na temat struktury organizacyjnej partii komunistycznych zostały przyjęte na Trzecim Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej w 1921 roku. Lenin tak się o nich wypowiedział: „Tezy […] bazują na doświadczeniach rosyjskich. Jest to ich zaleta, ale i jednocześnie i wada”. Cyt. za: Reynolds Steve, The Early Years of the Communist Party of Great Britain - 1922-1925, www.marxist.com.
7. Cyt. za: Lenin Włodzimierz, Dziecięca..., s. 727.
8. Reynolds Steve, The founding of the British Communist Party, www.marxist.com.
9. Na temat udziału komunistów w reformistycznych i reakcyjnych związkach zawodowych patrz: Czy rewolucjoniści powinni pracować w reakcyjnych związkach zawodowych? w:  Lenin Włodzimierz, Dziecięca..., s. 683.
10. „Komuniści angielscy powinni, moim zdaniem, zjednoczyć wszystkie cztery swoje partie i grupy (wszystkie bardzo słabe, niektóre niezwykle słabe) w jedną Partię Komunistyczną na gruncie zasad III Międzynarodówki i bezwarunkowego udziału w parlamencie. Partia Komunistyczna proponuje Hendersonom i Snowdenom [liderom partii socjaldemokratycznych] „kompromis”, porozumienie wyborcze: pójdziemy razem przeciwko sojuszowi Lloyd George’a i konserwatystów, podzielimy miejsca parlamentarne według ilości głosów, oddanych przez robotników na Partię Pracy lub na komunistów (nie podczas wyborów, lecz w specjalnym głosowaniu), zachowujemy najzupełniejszą wolność agitacji, propagandy, działalności politycznej. Bez tego ostatniego warunku, rzecz zrozumiała, nie można się godzić na blok, bo to będzie zdrada. [...] Komuniści w Anglii powinni nieustannie, niestrudzenie, nieugięcie wykorzystywać zarówno wybory parlamentarne, jak wszystkie perypetie irlandzkiej, kolonialnej, imperialistycznej polityki światowej rządu brytyjskiego, jako też wszystkie pozostałe dziedziny, sfery, strony życia społecznego, pracując we wszystkich na sposób nowy, komunistyczny, w duchu nie II, lecz III Międzynarodówki”. Lenin Włodzimierz, Dziecięca..., s. 729, 740.
11. Hallas Duncan, The Communist Party and the General Strike, “International Socialism”, nr 88, maj 1976, www.marxist.org (wersja online).
12. „[…] A settlement of relations between the two countries will assist in the revolutionising of the international and British proletariat not less than a successful rising in any of the working districts of England, as the establishment of close contact between the British and Russian proletariat, the exchange of delegations and workers, etc. will make it possible for us to extend and develop the propaganda of ideas of Leninism in England and the Colonies. […] From your last report it is evident that agitation-propaganda work in the army is weak, in the navy a very little better. […] In the event of danger of war, with the aid of the latter and in contact with the transport workers, it is possible to paralyse all the military preparations of the bourgeoisie, and make a start in turning an imperialist war into a class war. Now more than ever we should be on our guard”. Pełny tekst “listu” znajduje się na stronie internetowej Foreign & Commonwealth Office, Historical papier: history notes - The Zinoviev Letter, www.fco.gov.uk.
13. By podać najbardziej oczywisty błąd “listu” warto zwrócić uwagę na treść nagłówka: „Executive Committee, Third Communist International”, co jest zwrotem nonsensownym, gdyż nikt nie pisał nigdy w pismach urzędowych, oficjalnych „Trzecia Międzynarodówka Komunistyczna”. Wynikałoby z tego, że MK jest trzecią w kolejności komunistyczną międzynarodówką, kiedy w rzeczywistości była pierwszą. Wiarygodność listu podważa także użyta nazwa w odniesieniu do partii komunistycznej: „British Communist Party”, podczas gdy w oficjalnych pismach używano nazwy „Communist Party of Great Britain”. Jak widać prowokacja była dość kiepska.
14. Croft Hazel, They forge documents to smear their enemies, “Socialist Worker”, 3 maja 2003, www.socialistworker (wersja online).
15. Hallas Duncan, The Communist…
16. Trocki Lew, Główne zasady lewej opozycji, w: W sprawie nowej międzynarodówki (materiały i dokumenty), Warszawa 1933, http://www.geocities.com/lbc_1917/1882trocki.html.
17. Szerzej na ten temat patrz: The Anglo-Russian Committee and Comintern policy w: Trotsky's Writings On Britain, www.marxist.org (wersja online).  
18. Na temat rewolucji permanentnej patrz: Trocki Lew, W czym się różnimy, Trzy aspekty teorii rewolucji permanentnej, Trzy koncepcje rewolucji rosyjskiej, w: „Rewolucja” nr 1/2001.
19. Tzw. dwie sprawy Eastmana dotyczą publikacji Listu do zjazdu, zwanego testamentem politycznym Lenina, w którym bardzo negatywnie odniósł się on do działań Stalina. Pierwszy raz sprawa „testamentu” wypłynęła w 1925 roku po opublikowaniu jego fragmentów w książce przyjaciela Trockiego, Maxa Eastmana, Since Lenin dead, od treści której Trocki musiał się odciąć. Ponownie sprawa wypłynęła rok później, kiedy to „testament” chcieli wykorzystać sami opozycjoniści, by zaprezentować swoje antystalinowskie, a jednocześnie leninowskie pozycje. Publikacja nastąpiła jednak w chwili, kiedy Trocki i inni opozycjoniści, by nie zostać usuniętymi z partii, musieli potępić własną „działalność frakcyjną”, pisząc zarazem dementi w sprawie „testamentu”, co wywołało, jak pisze Pierre Broué, „katastrofalne wrażenie” (Między Trockim a Stalinem. Chrystian Rakowski - biografia polityczna, Wrocław 1999, s. 214).
20. Grupy Lewicowej Opozycji pod kierownictwem Trockiego powstały już w 1923 roku, jako reakcja na coraz większą biurokratyzację kraju rad. Wymierzona była w „triumwirat” Stalina - Kamieniewa - Zinowiewa. W 1926roku Zinowiew i Kamieniew widząc, że  tracą znaczenie i pozycję w partii na rzecz Stalina, przystąpili do Trockiego, z którym utworzyli Zjednoczoną Lewicową Opozycję. W 1927 roku opozycja wydała swój dokument programowy Platforma Zjednoczonej Opozycji, opracowany przez Trockiego, w którym określała się również jako Leninowska Opozycja w WKP(b). Pod koniec lat 20-tych Kamieniew i Zinowiew skapitulowali przed Stalinem, porzucając Trockiego (co jak wspominał, wcale go nie zaskoczyło). Po wydaleniu przywódcy opozycji z ZSRR mamy już do czynienia z Międzynarodową Lewicową Opozycją.
21. The errors of Trotskyism, ed: J. T. Murphy, Communist Party of Great Britain, 1925. Sam Murphy był tym, który w 1927 roku domagał się usunięcia Trockiego z MK. Życie natomiast spłatało mu figla, bowiem później sam został usunięty z brytyjskiej KP, która rozpoczęła przeciw niemu akcję oszczerstw, oskarżając go o... trockizm. Po latach Murphy tak wspominał czas, kiedy domagał się usunięcia Trockiego: „[W czasie kiedy] składałem tą rezolucję nawet mi się nie śniło, że za parę lat sam znajdę się poza Międzynarodówką Komunistyczną” [Murphy Jack, New Horizons, Londyn 1941, s. 275. Cyt. za: Sewell Rob, The Origins of British Trotskyism, www.marxist.com].
22. The errors…, s. 5. Cyt. za: Sewell Rob, The Origins... Próbując znaleźć fragmenty Błędów... nie znalazłem żadnej informacji o innej wersji, prócz angielskiej z 1925 roku. Praca ta jak widać obchodziła się z Trockim nie dość „krytycznie”, by mogła zostać później wydana przez propagandystów stalinowskich w krajach „demokracji ludowej”.
23. W przeciwieństwie do np. partii niemieckiej i polskiej.
24. Hallas Duncan, The Communist…
25. Relacje BR-Ch z trockistami były różne, zależnie od okresu. Był czas, kiedy byli mocno atakowani w prasie Bloku, a we wrześniu 1935 roku połączył się on z Lewicą Komunistyczną (hiszpańskimi trockistami) tworząc POUM (szerzej na ten temat patrz: Durgan Andy, The Spanish Trotskyists and the Foundation of the POUM, “Revolutionary History”, tom 4, nr 1-2). „Brandlerowcy-buchariniści” tworzyli nieformalną Międzynarodową Opozycję Komunistyczną (International Communist Oposition, ICO), zwaną także Prawicową Opozycją (termin ukuł się dzięki Trockiemu). ICO składała się jedynie z czterech organizacji: niemieckiej, hiszpańskiej, szwedzkiej i amerykańskiej. Po końcu wojny drugiej światowej wielu członków amerykańskiej ICO przeszło na pozycje antykomunistyczne.
26. Trocki Lew, Należy od nowa tworzyć partie marksistowskie i międzynarodówkę, w: W sprawie...
27. Frank Pierre, The Fourth International. The Long March of the Trotskyists, rozdz. 3: From 1929 to 1933 Formation of the International Left Opposition, www.marxists.org (wersja online).
28. Grabski August, Ługowska Urszula, Trockizm. Doktryna i ruch polityczny, Warszawa 2003, s. 92.
29. Trocki Lew, Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza?, Warszawa 1991, s. 220. Cytat ten pochodzi z późniejszego okresu, ale dobrze oddaje to, co Trocki chciał by rozumiano, jako sprzeciw wobec teorii stalinowskiej już na początku lat 30-tych. Całość poglądów opozycji Trocki zawarł m.in. w tekście Główne zasady lewej opozycji.
30. “The Communist”, 1 maja 1932, nr l. Cyt. za: Groves Reg, The Balham Group. How British Trotskyism Began, rozdz. 1, www.marxists.org (wersja online).
31. Purkis Stewart, An Open Letter to Harry Pollitt, General Secretary of the Communist Party of Great Britain, www.marxists.org (wersja online).
32. Entryzm, „zwrot francuski” pierwsza zastosowała francuska sekcja ILO, Liga Komunistów Internacjonalistów (Ligue Communiste Internationaliste, LCI), kiedy weszła na zasadach frakcji do francuskiej partii socjalistycznej. Jak piszą Grabski i Ługowska, entryzm przyczynił się do wzrostu ilości członków LCI (Trockizm..., s. 101). Innym razem przyniósł rezultaty dalekie od oczekiwanych. Dlatego też trudno jest jednoznacznie ocenić taktykę entryzmu (zwłaszcza tzw. entryzm sui generis) w dziejach ruchu trockistowskiego.
33. Trocki Lew, The ‘Marxist Group’ in the ILP, w: Leon Trotsky On Britain. Trotskyism versus Centrism in Britain, cz. 1, www.marxists.org (wersja online).
34. Archer John, “Entrism”: Lessons from the 1930s, www.whatnextjournal.co.uk.
35. Ibidem.
36. Nazwa „Deklaracja Czterech” pochodzi o wspólnego dokumentu podpisanego przez ICL oraz trzy sympatyzujące z nią organizacje: Socjalistyczną Partię Robotniczą (Niemcy), Rewolucyjną Partię Socjalistyczną (Holandia), Niezależną Partię Socjalistyczną (Holandia). Deklarację... opublikowano w 1934 roku w trockistowskim piśmie “La Verité”. Wszystkie te organizacje ostatecznie jednak zerwały współpracę z ICL i nie weszły do IV Międzynarodówki (Grabski-Ługowska, Trockizm..., s. 98-100).
37. Cyt. za: Grabski August, Ługowska Urszula, Trockizm..., s. 105.
38. Trocki Lew, Program Przejściowy. Agonia kapitalizmu a zadania Czwartej Międzynarodówki, www.marxists.org (wersja online). Patrz też: Grabski August, Ługowska Urszula, Trockizm..., s. 105-106.
39. Trocki Lew, Niemcy na przełomie, Warszawa 1932, www.geocities.com/lbc_1917/1779trocki.htm.
40. Taktyka jednolitego frontu robotniczego została opracowana na IV Kongresie Kominternu w 1921 roku. Zakładała ona sojusz kierownictw partii komunistycznej i socjaldemokratycznej, oraz związków zawodowych, tak by wszystkie strony miały możliwość przedstawiania ogółowi robotników swoją politykę. Dzięki takiemu posunięciu komuniści mogli na oczach całych mas demaskować zdradziecką politykę socjaldemokratów i tym samym przyciągać je na swoją stronę. Nie wykluczało to w żadnym razie wspólnych akcji (np. przeciw faszyzmowi, przeciw ofensywom liberałów), przeciwnie, nowa taktyka była przede wszystkim nastawiona na wspólne działanie niemal całego proletariatu, z którego to miał on wyciągnąć wnioski o charakterach obu głównych partii robotniczych. Istniała stalinowska forma frontu robotniczego tzw. tzw. „front robotniczy z dołu”, polegający na tym, że KP działa tylko na robotników socjaldemokratycznych, przy braku porozumienia z reformistycznym kierownictwem. Zdaniem Lwa Trockiego wyrzeczenie się „jednolitego frontu z góry” było jednocześnie wyrzeczeniem się w ogóle tej taktyki, bowiem odcięło realną możliwość oddziaływania na socjaldemokratycznych robotników.
41. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part One. Fighting Against the Stream - The Origins and Early Years. Section 3. Bankruptcy of the ILP, www.marxist.com (wersja online).
42. Wydarzenie takie miało miejsce w Olimpii w lipcu 1934 roku i w Albert Hall w 1936 roku. Po wydarzeniach na Cable Street, organ trockistów pisał: „Wysiłek przywódców Partii Pracy by nauczyć robotników zaufania do policji musi być pokazany jako to, czym jest naprawdę: polityką która chroni wolność faszystów do prowadzenia antyżydowskiej i antyrobotniczej propagandy, oraz [jest w zasadzie] zgodą na brutalne ataki na robotników we Wschodnim Londynie”. “The Red Flag”, październik 1936. Cyt. za: Price Richard, Sullivan Martin, The Battle of Cable Street: Myths and Realities, www.whatnextjournal.co.uk.
43. Trocki Lew, Trotskyism versus Centrism in Britain, Part II, Once again the ILP, www.marxists.org (wersja online).
44. Archer John, “Entrism”…
45. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part One. Fighting Against the Stream - The Origins and Early Years. Section 3. Bankruptcy of the ILP.
46. Pełny tekst raportu komisji patrz: The Case of Leon Trotsky, Reoprt of hearings on the charges made against him in the Moscow Trials, http://www.marxists.org/archive/trotsky/works/1937/dewey/index.htm (wersja online).
47. Trocki Lew, Program...
48. Grabski August, Ługowska Urszula, Trockizm..., s. 101-103.
49. Szerzej na ten temat patrz: Workers International League: The WIL view (On relations with the RSL), www.revolutionary-history.co.uk.
50. Trocki Lew w: Broué Pierre, Wojna i rewolucja. Trocki i trockiści wobec drugiej wojny światowej, w: „Rewolucja” nr 1/2001, s. 264-265.
51. Trocki Lew, Combattre le pacifisme, Oeuvres tom 24, s. 302-303. Cyt. za: Broué Pierre, Wojna..., s. 266-267.
52. Cyt. za: Broué Pierre, Wojna..., s. 299.
53. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Two. Trotskyism of a New Type. Section 2. Trotsky's military policy.
54. Workers International League, A Reply to the RSL - Chauvinism and Revolutionary Defeatism, w: Grant Ted,  The Unbroken Thread. The development of Trotskyism over 40 years, http://www.marxist.com/TUT/ (wersja online).
55. Cyt. za: Pitt Bob, The Rise and Fall of Gerry Healy, rozdz. 1, www.whatnextjournal.co.uk (wersja online).
56. Ibidem.
57. “Socialist Appeal”, czerwiec 1941. Cyt. za: Higgins Jim, Ten Years for the Locust. British Trotskyism 1938–1948, www.whatnextjournal.co.uk (wersja online).
58. Jak pisze Jim Higgins, w Ten Years for the Locust: „W sierpniu 1941 roku Pollitt wysłał list do wszystkich komórek partii komunistycznej, w którym pisał: ‘szczerze i bez zastrzeżeń popierany rząd Churchilla’”.
59. Wainwright William, Clear Out Hitler’s Agents. An exposure of Trotskyist disruption being organised in Britain, www.marxists.org (wersja online).
60. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Two. Trotskyism of a New Type. Section 2. The Stalinists and the war.
61. Workers International League, Factory Workers. Be on your guard. Clear Out the Bosses’ Agents!, www.marxists.org (wersja online). Należy się tutaj jedna uwaga sprostowania. To, że trockiści mówili, jakoby KP „wykonywała brudną robotę” dla Hitlera nie oznacza, że uważali ich za jego agenturę. Twierdzili natomiast, że polityka stalinowskiej biurokracji obiektywnie (a nie subiektywnie, z własnego zamierzenia, tak jak mówili o trockistach staliniści) sprzyjała zwycięstwom faszyzmu w Europie. Dotyczy to także akcji KPWB na rzecz zawarcia pokoju z Hitlerem.
62. “Podobnie, jak w przypadku Hitlera, ich [stalinistów] polityka to o wiele większe kłamstwo niż wielu mogłoby przypuszczać, kiedy twarzą w twarz spotkają się z prawdą, nie umieją obronić [swojej polityki]”. Ibidem.
63. Statement of the PB on the expulsion from WIL of G. Healy, At the Central Committee meeting of February 7th 1943, www.tedgrant.org (wersja online). Patrz także: Pitt Bob, The Rise…, rozdz. 1.
64. Oto kilka oryginalnych cytatów z pracy Uphama: “By late 1942 WIL had concluded that an alternative organising centre for trade unionists in struggle was needed. It approached the ILP and the Anarchists with a view to arranging united action on the industrial field. Następnie mamy przypis, który co ciekawe odnosi się do artykułu Healy’ego w „Socialist Appeal” z 1943 roku. Nieco dalej czytamy: „Similar desires had been voiced for some time by the ILP itself and WIL and the ILP already had joint activities underway. In February 1943 a Militant Miners Group [grupę tę tworzyli członkowie WIL] was established to link up workers in the pits, and that same month in London a committee for Co-ordination of Militant Trade Union Activity was formed by members of a variety of unions” (History of British Trotskyism to 1949, część 2, rozdz. 11: The growth of Workers International League and its industrial agtation (1938 - 1944), www.marxists.org).  Nie ma za to nic o konflikcie na linii KC WIL – Healy. 
65. Dissolution of the Communist International, www.marxists.org.
66. Workers International League, The Rise and Fall of the Communist International, www.tedgrant.org (wersja online).
67. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Three. Making Our Mark. Section 1. Revolutionary Communist Party.
68. UK Government Report...
69. Pitt Bob, The Rise…, rozdz. 2.
70. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Three. Making Our Mark. Section 2. The Neath by-election.
71. Patrz: plakaty wyborcze na stronie www.tedgrant.org.
72. Nie mniej jednak należy oddać sprawiedliwość prognozom Trockiego, które były obiektywnie słuszne. Zagrożenie rewolucją pod koniec drugiej wojny światowej było odczuwalne od Moskwy po Paryż i od Berlina po Rzym. W Grecji doszło do wybuchu rewolucji, zdradzonej następnie przez kierownictwo Komunistycznej Partii Gracji (KKE) i Stalina, który oddał Grecję Churchillowi w zamian za „patrzenie przez palce” na tworzenie radzieckiej strefy wpływów w Europie. Z sytuacjami rewolucyjnymi mieliśmy ponadto do czynienia we Francji i we Włoszech, gdzie kontrrewolucyjne kierownictwa PCF i PCI uratowały kapitalizm przed upadkiem, promując zamiast walki klasowej „rząd frontu narodowego”. Na mniejszą skalę oddolne organizowanie się robotników miało miejsce w Niemczech i częściowo w Polsce. Można z tego wyciągnąć wniosek, że w upadku perspektyw na rewolucję w Europie zaważył czynnik subiektywny – brak rewolucyjnej partii komunistycznej oraz duże możliwości sił antyrewolucyjnych.
73. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Three. Making Our Mark. Section 4. Our differences with the International.
74. Cannon James Patrick, The Struggle for Socialism in the “American Century”, Nowy Jork, 1977, s. 200. Cyt. za: Cliff Tony, Trotskyism after Trotsky, rozdz. 1: Recognising the problem. How did the Trotskyists come to terms with the situation after the Second World War?, www.marxists.org (wersja online).
75. Trotskyism Versus Revisionism, ed. Cliff Slaughter, tom 1, 1974, s. 262. Cyt. za: Pitt Bob, The Rise…, rozdz. 2.
76. W specjalnym wydaniu “Socialist Appeal” z lipca 1949 roku ogłoszono: „After a two-day debate, this fully representative Conference decided, by a substantial majority, to dissolve the organisation and call upon the members of the Party to enter the Labour Party - to which the majority already pay the trade union political levy - as individual members. Within the Labour Party they would carry on the fight for the overthrow of the capitalist system and for a socialist Britain”. Cyt. za: Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Five. End of an Era - The Last Years of the RCP. Section 1.
77. Haston Jock, Letter to the Club, 10 czerwiec 1950. Cyt. za: Pitt Bob, The Rise…, rozdz. 2.
78. Grant Ted, History of British Trotskyism. Part Five. End of an Era - The Last Years of the RCP. Section 2.
79. Ibidem.
80. Ibidem. Z frakcji usunięto również Roy Tearse’a, Jimmy’ego Deane’a i innych.
81. Lenin Włodzimierz, The Trade Unions, The Present Situation And Trotsky’s Mistakes, www.marxists.org (wersja online).
82. Trocki Lew, Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza?, Warszawa 1991, s. 185-186.
83. Państwo takie może być państwem liberalnym, bonapartystycznym, bądź faszystowskim, w zależności, kto dokona kontrrewolucji. W każdym z tych przypadków mamy do czynienia z restauracją kapitalistyczną.
84. Pogląd, że stwierdzenie leninowskie i trockistowskie znaczą to samo, opieram na fakcie że Trocki nie przyjmował jako okresu wprowadzenia pierwszej pięciolatki, jako granicy zmiany ustroju społecznego ZSRR, a jedynie politycznego, kiedy to klasa robotnicza została definitywnie pokonana politycznie przez biurokrację termidoriańską (kontrrewolucyjną).
85. Trocki Lew, Zdradzona..., s. 39-41.
86. Cliff Tony, Państwowy kapitalizm w Rosji, Warszawa 1991, s. 144-145.
87. Lenin Włodzimierz, Dzieła, t.34, s.180-181, Warszawa 1987. Cyt. za: Cliff Tony, Państwowy..., s. 149.
88. Warto jeszcze dodać, że w samej biurokracji mogą „odezwać się” elementy prosocjalistyczne, które widząc że ogólne panowanie biurokracji jest zagrożone przechodzą do obozu proletariackiego. W historii, podobną sytuacje mieliśmy m.in. w czasie Rewolucji Francuskiej, kiedy to niektóre elementy z grupy uprzywilejowanej, arystokracji, przeszły do obozu rewolucyjnego, oraz na Węgrzech w roku 1956, kiedy znaczna część poststalinowskiej biurokracji opowiedziała się po stronie proletariatu.
89. O zbieżności idei antystalinowskiej rewolucji u Cliffa i Trockiego patrz: Cliff Tony, Walka klasowa w Rosji (rozdz. 9), i Rosja – zdegenerowane państwo robotnicze? (dodatek 1), w: Cliff Tony, Państwowy..., Trocki Lew, Zdradzona..., s. 214-215.
90. Trocki Lew, In defense of Marxism, część 1, The USSR in War. Are the Differences Political or Terminological?, www.marxists.org (wersja online).
91. Cliff Tony, Trotskyism after Trotsky, rozdz. 1: Recognising the problem. How did the Trotskyists come to terms with the situation after the Second World War?
92. Ibidem.
93. Grant Ted, History of British Trotskyism, Part Four, In Defence of Trotskyism - Our Struggle with the International, Section 1.
94. Upham Martin, The History of British Trotskyism to 1949, część 4, rozdz. 14: Last rites (The RCP 1947 – 1949).
95. “When the break between Tito and Stalin took place in June 1948, they argued that Yugoslavia was now a healthy workers’ state - at least as healthy as the Soviet state between 1917-1921, with perhaps a little wart here and there. According to these ‘great Marxists’, here was a transition from a capitalist state to a healthy workers’ state! How this was possible, nobody knew” [Grant Ted, History of British Trotskyism, Part Four, In Defence of Trotskyism - Our Struggle with the International, Section 1].
96. “Socialist Outlook”, listopad 1950 w: Bornstein i Richardson, War and the International, s. 212, w: Pitt Bob, The Rise…, rozdz. 2.
97. Grant Ted, History of British Trotskyism, Part Four, In Defence of Trotskyism - Our Struggle with the International, Section 1.
98. Grant Ted, “Socialist Appeal”, styczeń 1949, w: Upham Martin, The History of British Trotskyism to 1949, część 4, rozdz. 14: Last rites (The RCP 1947 – 1949).
99. „Po śmierci Stalina Komitet Centralny Partii zaczął wprowadzać w życie politykę dokładnego i systematycznego tłumaczenia, że jest rzeczą niedopuszczalną i całkowicie duchowi marksistowsko-leninowskiemu obcą aby wynosić jedną osobę ponad inne, aby przemieniać ją w nadczłowieka, posiadającego jakieś nadprzyrodzone cechy, takie, jakie przypisuje się bogu.  [...] [poważne nadużycia Stalina] wyrządziły wiele niewypowiedzianej krzywdy naszej Partii. Potwierdzamy, że partia przebyła poważne walki przeciw trockistom, prawicowcom i burżuazyjnym nacjonalistom, rozbrajając wszystkich wrogów leninizmu. Walka ideologiczna została dokonana pomyślnie, dzięki czemu partia okrzepła i wzmocniła się. Na tym polu Stalin odegrał pozytywną rolę. [...] [Ale] Stalin używał [również] swojej nieograniczonej władzy, pozwalając sobie na nadużycia, w imieniu Komitetu Centralnego, nie pytając się o zdanie żadnego członka Komitetu, ani Politbiura. [...] [Stalin kazał] aresztować 1108 delegatów z 1966 na Siódmy Kongres Partii.  [...] Represje wzrosły po kongresie, po całkowitej likwidacji trockistów, zinowiewistów i bucharinistów. [...] Masowy terror przebiegał po hasłem walki z trockistami, ale trockiści byli już całkowicie rozbici. Było jasne, ze nie ma podstaw do masowego terroru w kraju. [...] Stalin uważał, że to wszystko było konieczne. Widział to z pozycji interesów klasy robotniczej, ludzi pracy, interesów zwycięstwa socjalizmu i komunizmu. Nie możemy powiedzieć, że były to jedynie wyczyny zawrotnego despoty. [...] W tym leży cała tragedia! [...] Powinniśmy poważnie rozważyć kwestię kultu jednostki”. Chruszczow Nikita, O kulcie jednostki i jego następstwach. Pełny tekst referatu znajduje się na stronie www.marxists.org (wersja online).
100. Grabski August, Ługowska Urszula, Trockizm..., s. 167.

Bibliografia:

Książki i czasopisma:

Broué Pierre, Między Trockim a Stalinem. Chrystian Rakowski - biografia polityczna, Wrocław 1999.

Broué Pierre, Wojna i rewolucja. Trocki i trockiści wobec drugiej wojny światowej, w: „Rewolucja” nr 1/2001.

Cliff Tony, Państwowy kapitalizm w Rosji, Warszawa 1990.

Grabski August, Ługowska Urszula, Trockizm. Doktryna i ruch polityczny, Warszawa 2003.

Lenin Włodzimierz, Dziecięca choroba ‘lewicowości’ w komunizmie, w: Dzieła wybrane, tom 2, Warszawa 1949.

Trocki Lew, Należy od nowa tworzyć partie marksistowskie i międzynarodówkę, w: W sprawie nowej międzynarodówki            (materiały i dokumenty), Warszawa 1933.

Trocki Lew, Zdradzona rewolucja. Czym jest ZSRR i dokąd zmierza?, Warszawa 1991.

Książki i artykuły w wersji online (luty 2006):

Archer John, “Entrism”: Lessons from the 1930s, http://www.whatnextjournal.co.uk/Pages/Back/Wnext8/Entrism.html.

Cannon James Patrick, The First Days of American Communism, “Fourth International”, luty 1944,            http://www.marxists.org/archive/cannon/works/1944/ht01.htm.

Chruszczow Nikita, O kulcie jednostki i jego następstwach,

http://www.marxists.org/archive/khrushchev/1956/02/24-abs.htm.

Cliff Tony, Trotskyism after Trotsky, http://www.marxists.org/archive/cliff/works/1999/trotism/index.htm.

Croft Hazel, They forge documents to smear their enemies, “Socialist Worker”, 3 maja 2003,            http://www.socialistworker.co.uk/article.php4?article_id=3637.

Dissolution of the Communist International, http://www.marxists.org/history/international/comintern/dissolution.htm.

Foreign & Commonwealth Office, Historical papier: history notes - The Zinoviev Letter,            http://www.fco.gov.uk/servlet/Front?pagename=OpenMarket/Xcelerate/ShowPage&c=Page&cid=1007029395681

Frank Pierre, The Fourth International. The Long March of the Trotskyists,            http://www.marxists.org/history/etol/writers/frank/works/march/index.htm.

Grant Ted, History of British Trotskyism, Londyn 2002, http://www.marxist.com/hbt/.

Groves Reg, The Balham Group. The Balham Group. How British Trotskyism Began, Londyn 1974,            http://www.marxists.org/history/etol/document/balham/index.htm.

Hallas Duncan, The Communist Party and the General Strike, “International Socialism”, nr 88, maj 1976,             http://www.marxists.org/archive/hallas/works/1976/05/genstrike.htm.

Higgins Jim, Ten Years for the Locust. British Trotskyism 1938–1948,            http://www.whatnextjournal.co.uk/Pages/History/Higgins.html.

Lenin Włodzimierz, The Trade Unions, The Present Situation And Trotsky’s Mistakes,

http://www.marxists.org/archive/lenin/works/1920/dec/30.htm#bk01.

Pitt Bob, The Rise and Fall of Gerry Healy, http://www.whatnextjournal.co.uk/Pages/Healy/Contents.html.

Price Richard, Sullivan Martin, The Battle of Cable Street: Myths and Realities,            http://www.whatnextjournal.co.uk/Pages/History/Cable.html.

Purkis Stewart An Open Letter to Harry Pollitt, General Secretary of the Communist Party of Great Britain, w: Groves            Reg, The Balham…, http://www.marxists.org/history/etol/document/balham/bg07.htm.

Reynolds Steve, The Early Years of the Communist Party of Great Britain - 1922-1925,            http://www.marxist.com/History/early_CPGB.html

Reynolds Steve, The founding of the British Communist Party, http://www.marxist.com/History/founding_CPGB.html.

Sewell Rob, The Origins of British Trotskyism, http://www.marxist.com/History/origins_of_british_trotskyism.html.

Statement of the PB on the expulsion from WIL of G. Healy. Central Committee meeting of February 7th 1943,            http://www.tedgrant.org/works/4/3/healy_expulsion.html.

Trocki Lew, Główne zasady lewej opozycji, w: W sprawie nowej międzynarodówki (materiały i dokumenty), Warszawa            1933, http://www.geocities.com/lbc_1917/1882trocki.html.

Trocki Lew, In defense of Marxism, http://www.marxists.org/archive/trotsky/works/1942-dm/ch01.htm.   

Trocki Lew, Niemcy na przełomie. Zadanie proletariatu niemieckiego w walce z faszyzmem, Warszawa 1932,             http://www.geocities.com/lbc_1917/1779trocki.htm.

Trocki Lew, Program Przejściowy. Agonia kapitalizmu a zadania Czwartej Międzynarodówki,            http://www.marxists.org/polski/trocki/1938/prog_przejsciowy.htm

Trocki Lew, Trotskyism versus Centrism in Britain, Part II, Once again the ILP,            http://www.marxists.org/archive/trotsky/works/britain/britain/ch10.htm.

Trocki Lew, The ‘Marxist Group’ in the ILP, w: Leon Trotsky On Britain. Trotskyism versus Centrism in Britain, Part I,            http://www.marxists.org/archive/trotsky/works/britain/britain/ch09.htm.

Trotsky's Writings On Britain, http://www.marxists.org/archive/trotsky/works/britain/ch09.htm.

UK Government Report on the British Trotskyists, 13 kwiecień 1944,            http://www.tedgrant.org/works/4/4/government_report.html.

Upham Martin, The History of British Trotskyism to 1949, wrzesień 1980,             http://www.marxists.org/history/etol/revhist/upham/upmen.htm.

Wainwright William, Clear Out Hitler’s Agents. An exposure of Trotskyist disruption being organised in Britain,            http://www.marxists.org/history/international/comintern/sections/britain/clear-them-out/ch01.htm.

Workers International League, A Reply to the RSL - Chauvinism and Revolutionary Defeatism, w: Grant Ted, The            Unbroken Thread. The development of Trotskyism over 40 years, http://www.marxist.com/TUT/TUT1-2.html.

Workers International League, Factory Workers, Be on your guard, Clear Out the Bosses’ Agents!,            http://www.marxists.org/history/international/comintern/sections/britain/clear-them-out/ch02.htm.

Workers International League, The Rise and Fall of the Communist International,            http://www.tedgrant.org/works/4/3/comintern.html.

Workers International League, The WIL view (On relations with the RSL),

 http://www.revolutionary-history.co.uk/backiss/Vol1/No1/WIL.html    

Wykaz skrótów organizacji:

BR-Ch - Blok Robotniczo-Chłopski.

CL - Communist League, Liga Komunistyczna.

CP-BSTI - Communist Party - British Section of The Third International, Partia Komunistyczna - brytyjska sekcja Trzeciej            Międzynarodówki.

KPWB - Communist Party of Great Britain, Komunistyczna Partia Wielkiej Brytanii.

FI - Fourth International, Czwarta Międzynarodówka.

FL - Front Ludowy. 

ICO - International Communist Oposition, Międzynarodowa Opozycja Komunistyczna.

ICL - International Communist League, Międzynarodowa Liga Komunistyczna.

ILO - International Left Oposition, Międzynarodowa Lewicowa Opozycja.

ILP - Independent Labour Party, Niezależna Partia Pracy.

IMG - International Marxist Group, Międzynarodowa Grupa Marksistowska,

KAPD - Kommunistische Arbeiterpartei Deutschlands, Komunistyczna Niemiecka Partia Robotnicza.

KPCh (KP Chin) - Zhōngguó Gòngchǎndǎng, Komunistyczna Partia Chin.

KPD - Kommunistische Partei Deutschlands, Komunistyczna Partia Niemiec.

KPD – Opposition, Komunistyczna Partia Niemiec - Opozycja.

LCI - Ligue Communiste Internationaliste, Liga Komunistów Internacjonalistów.

LP - Labour Party, Partia Pracy.

MG - Marxist Group, Grupa Marksistowska.

MK - Międzynarodówka Komunistyczna.

ML - Marxist League, Liga Marksistowska.

PCI - Partito Comunista Italiano, Komunistyczna Partia Włoch.

PCF - Parti Communiste Français, Francuska Partia Komunistyczna.

RCP - Revolutionary Communist Party, Rewolucyjna Partia Komunistyczna.

RSL - Revolutionary Socialist League, Rewolucyjna Liga Socjalistyczna (2 organizacje o tej samej nazwie).

SWP - Socialist Workers Party, Socjalistyczna Partia Robotnicza (2 organizacje o tej samej nazwie: amerykańska i brytyjska).

USFI - United Secretariat of Fourth International, Zjednoczony Sekretariat Czwartej Międzynarodówki.

WIL - Workers International League, Międzynarodowa Liga Robotnicza.

WKP(b) - Всесоюзная Коммунистическая Партия (большевиков), Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia            (bolszewików), nazwa obowiązująca od 1925 do 1952 roku.

WRP - Workers Revolutionary Party, Rewolucyjna Partia Robotnicza.