Książka została wydana przez Książkę i Wiedzę, Warszawa 1982, str. 7-22.

Jerzy Myśliński

Polska prasa socjalistyczna w okresie zaborów

Wstęp

Na ziemiach polskich nowoczesna prasa informacyjno-polityczna narodziła się w drugiej połowie XIX stulecia. Ukształtowała się ona pod koniec wieku, a rozwinęła w pierwszym dziesięcioleciu wieku XX. Cała prasa polska egzystowała w warunkach niewoli narodowej, pod zaborami, przy czym każdy z zaborców stosował inną politykę prasową. Wspólną cechą tej polityki było przeciwstawianie się polskim aspiracjom niepodległościowym i ruchowi rewolucyjnemu. W zależności od układu sił międzynarodowych i sytuacji wewnętrznej w poszczególnych państwach zaborczych kładziono nacisk na rozmaite elementy wchodzące w skład owej polityki prasowej. Najbardziej skutecznym narzędziem tej polityki była cenzura.

Najwięcej czasopism ukazywało się w Królestwie Polskim, przy czym do rewolucji 1905-1907 znaczna ich część nie ujawniała swej barwy politycznej. Zastrzeżenie to nie dotyczy jedynie pism wydawanych przez ugodowców. Prasa w Królestwie Polskim egzystowała przed rewolucją w warunkach srożącej się bezwzględnej cenzury prewencyjnej, zwalczającej zarówno wszelki radykalizm społeczny, jak i -postulaty narodowe. Wiele tytułów wydawano w zaborze austriackim, w warunkach względnej swobody słowa i druku, ale przy stosunkowo ostrych represjach w stosunku do prasy radykalnej i ograniczeniach w rozpowszechnianiu. Zarówno w austriackim zaborze, jak i pruskim obowiązywał system cenzury represyjnej, przy czym w zaborze pruskim był on nastawiony na zwalczanie żywiołu polskiego. Znaczna część tytułów prasowych wydawana była w głównych polskich centrach polityczno-kulturalnych, jedynie w zaborze pruskim obserwować można większą decentralizację wydawniczą.

W omawianym okresie prasa stawała się głównym środkiem przekazu treści politycznych oraz - obok książek i broszur – społeczno -kulturalnych. Prasa oddziaływała jednak głównie na ośrodki miejskie, zaczął się też proces wkraczania wydawnictw prasowych na wieś, jednakże ze względu na warunki materialne i umiejętność czytania większe postępy widoczne były w zaborze pruskim i w niektórych regionach Galicji. Na tym terenie dawała się też zaobserwować większa rola bezpośrednich środków komunikowania.

Nowoczesne systemy prasowe głównych partii politycznych ukształtowały się na przełomie stuleci. Kontynuowano wydawanie elitarnej prasy ugrupowań konserwatywnych, upowszechniła się -prasa grup liberalno-burżuazyjnych, narodziła się prasa ruchu narodowodemo-kratycznego, zaczęła funkcjonować prasa chrześcijańsko-społeczna. Rodzi się też prasa ruchu ludowego. Wobec nieistnienia instytucji ogólnopolskich oraz przedstawicielskich w dwóch zaborach prasa zaczęła po części spełniać funkcje ogólnopolskiego "parlamentu" i łącznika.

W omawianym okresie nasilił się proces komercjalizacji prasy i nawet pisma "opiniodawcze" nie stroniły od dochodu, a w każdym razie walczyły o samowystarczalność. W początkach XX w. zrodziła się brukowa prasa sensacyjna, nastawiona wyłącznie na dochód, zaczynająca operować metodami charakterystycznymi dla późniejszej epoki kultury masowej. Rozwijały się w Europie agencje informacyjne, przyspieszony został obieg informacji. Wykształcił się nowoczesny zawód dziennikarski.

W okresie popowstaniowym uformowały się systemy prasowe specyficzne dla poszczególnych zaborów; różną też, ze względu na różne warunki działania, pełniła w nich rolę prasa. Na terenie zaborów pruskiego i austriackiego nie spotyka się prasy konspiracyjnej, natomiast pojawia się ona w Królestwie Polskim w warunkach carskiego ucisku. Nie trzeba dodawać, że w pozostałych zaborach niektóre legalne periodyki stawały się nielegalne po przedostaniu się przez kordony graniczne, z czasem bowiem centra emigracyjne wydające prasę dla potrzeb zaboru rosyjskiego przeniosły się z zachodu Europy na grunt rodzimy. Periodykami podziemnymi w Królestwie Polskim posługiwał się niemal wyłącznie ruch robotniczy i Liga Narodowa w początkowym okresie działalności.

Obraz prasy polskiej uległ istotnym zmianom w okresie pierwszej wojny światowej. Dotyczyło to w szczególności Królestwa Polskiego, okupowanego przez państwa centralne, gdzie wprawdzie istniała cenzura wojenna, ale warunki wydawnicze upodobniły się w praktyce do realiów w pozostałych zaborach. Rosło znaczenie Warszawy jako polskiego centrum politycznego i wydawniczego.   /

Jednym z charakterystycznych elementów historii prasy omawianego ckresu były narodziny i rozwój polskiej prasy socjalistycznej. Powstała ona w końcu lat siedemdziesiątych równolegle w Galicji i w genewskim ośrodku emigracyjnym. Podziemna prasa socjalistyczna w Królestwie Polskim powstała po utworzeniu pierwszej partii marksistowskiej i wydawana była niemal nieprzerwanie do 1905 r. Również w zaborze pruskim prasa socjalistyczna wyprzedziła formowanie się partii socjalistycznej; powstała ona dzięki pomocy socjaldemokratów niemieckich i polskiej emigracji socjalistycznej.

Od stu lat prasa polskiego ruchu socjalistycznego towarzyszy mu nieprzerwanie, stanowiąc narzędzie oddziaływania, a równocześnie stając się jego najbogatszą kroniką.

Jednym z argumentów świadczącym o konieczności odrębnego przyjrzenia się prasie socjalistycznej jest liczba tytułów na ziemiach polskich przed 1918 rokiem. Oczywiście racja ta, potraktowana odrębnie, nie jest najistotniejsza. Nowo rodzące się zjawiska społeczne nie mają na ogół zbyt rozległego zasięgu i dopiero stopniowo zdobywają sobie grunt. Podobnie było z prasą socjalistyczną zwalczaną ostro w konstytucyjnej Austrii, zwłaszcza w pierwszym okresie, a także w Niemczech po zniesieniu ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom, gdzie była ona narażona na podwójne prześladowania, jako socjalistyczna i jako polska, przy czym ten drugi powód z czasem stawał się istotniejszy. Otóż do 1918 r. na terenie ziem polskich i państw zaborczych pojawiło się około 450 tytułów, które można zakwalifikować jako polskie pisma socjalistyczne lub sympatyzujące z ruchem socjalistycznym. Przeszło połowę stanowiły oficjalne organa partii socjalistycznych, będące przedmiotem niniejszego studium. Ogółem prasa socjalistyczna stanowiła blisko 8% wszystkich tytułów ukazujących się na terenie ziem polskich w omawianym okresie i osiągała globalne roczne nakłady w Królestwie Polskim i w Galicji od kilkudziesięciu i kilkuset tysięcy egz. pod koniec stulecia do blisko 2 mln egz. w Galicji i 7 min egz. w Królestwie Polskim na przełomie lat 1905-1906. Jak na warunki polskie było to bardzo wiele, ale trzeba pamiętać, że w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej prasa SPD w Niemczech wychodziła w 1,5 min egz. dziennie.

Prasa zajmowała szczególne miejsce w działalności partii politycznych polskiego ruchu robotniczego. Dotyczy to szczególnie Królestwa Polskiego, gdyż w pozostałych zaborach - austriackim i pruskim - istniały warunki do innego, poza prasą, publicznego wyrażania różnych opinii, gdy tymczasem w zaborze rosyjskim, tak zresztą jak i w całym imperium do rewolucji 1905-1907, nie było możliwości pełnego, legalnego ujawniania się nurtów politycznych w ogóle, a socjalistycznego w szczególności. Także po rewolucji istniały bariery, które pozwalały na ograniczone tylko wystąpienia. Wszelkie otwarte i pełne enuncjacje polityczne były ścigane przez prawo.

Jakkolwiek w zaborze austriackim istniały formalnie konstytucyjne prawa wolności słowa i druku, ¦ praktyka sądowo-administracyjna władz -¦ zwłaszcza lokalnych, polskich - przez długie lata nastawiona była na brutalne tępienie wystąpień socjalistów. Praktycznie dopiero w dziesięcioleciu poprzedzającym wybuch I wojny światowej pod wpływem walki mas udało się stworzyć względnie swobodne warunki funkcjonowania prasy socjalistycznej, ale wówczas nie stanowiła ona już ewenementu, oddziaływała bowiem na społeczeństwo jako jeden z wielu elementów przekazu informacji i opinii.

Specyficzne warunki zaboru pruskiego spowodowały, iż polski ruch socjalistyczny nie miał tam zbyt rozległych wpływów, a i polska prasa socjalistyczna była wątła i mało zróżnicowana. Obok pisma zawodowego, kierowanego przez centralę niemiecką, w zasadzie przez cały omawiany okres ukazywało się jedno pismo - organ ruchu politycznego - przy czym po przeniesieniu z Berlina do Katowic podlegało ono podwójnym niejako represjom, jako pismo o kierunku socjalistycznym   i   jako   pismo   polskie.

Zrozumiałe, iż rola i zadania prasy ruchu robotniczego zmieniały się wraz ze zmianami jego taktyki i zasięgu, a także warunków działania. W warunkach carskiego absolutyzmu szczególne doświadczenia w tej dziedzinie zdobyła sobie prasa rosyjskiego ruchu robotniczego, uogólnione następnie przez W.I.Lenina. Lenin widział w partyjnej prasie narzędzie tworzenia partii proletariackiej, scalania narastających samorzutnie przejawów ruchu, a następnie narzędzie przeprowadzenia rewolucji, wreszcie jeden z instrumentów sprawowania władzy. Uważał on prasę za instrument scalający w sytuacji, gdy proletariat nie dysponował innymi możliwościami ujawniania swych dążeń i postulatów. W wypowiedziach Lenina prasa partyjna była traktowana instrumentalnie wobec ruchu jako całości, co oczywiście nie oznaczało, by - obok faktu, że stanowiła "osnowę scalających więzi myślowych, niezbędnych między wieloma jednostkami, mającymi działać w zespole" - nie miała ona także twórczego i inspirującego charakteru[1].

Uogólniając doświadczenia rosyjskiego ruchu, Lenin zwrócił uwagę na rolę popularnej gazety partyjnej jako- agitatora oraz periodyku teoretyczno-politycznego jako propagandysty adresowanego do wyrobionego członka partii. Ow periodyk miał oddziaływać na odbiorcę na innej płaszczyźnie, w sposób pogłębiony teoretycznie, na wyższym poziomie uogólnienia, miał objaśniać mechanizmy nie tylko poszczególnych zjawisk, ale całej rzeczywistości społecznej. Obok funkcji agitycyjnej i propagandowej w piśmie robotniczym Lenin widział "kolektywnego agitatora", którą to myśl objaśniła badaczka tej problematyki w Polsce Irena Tetelowska. Rozumiała ona przez to określenie koncepcję "roli prasy jako jedynego środka jednoczesnego (choć pośredniego) porozumiewania się z sobą wielu jednostek stanowiących dużą zbiorowość, zadzierzgiwania między nimi (poprzez centralny ośrodek redakcyjny) podstawowej więzi myślowej. To zaś z kolei jest podstawowym warunkiem konstytuowania się ich w grupę społeczną zespoloną całościującym poczuciem jedności intencji, a więc zdolną do wspólnego zorganizowanego i planowego działania"[2].

Planując w 1900 r. socjalistyczne wydawnictwa prasowe Lenin zastanawiał się, czy - mając służyć zjednoczeniu i organizacji ruchu - powinny one "odzwierciedlać wszystkie odcienie poglądów, wszystkie właściwości lokalne, całą różnorodność metod praktycznych. Jak pogodzić to połączenie różnorodnych punktów widzenia z redakcyjną jednolitością organów? Czy organy te mają być zwykłym rejestrem różnorodnych poglądów, czy też winny one posiadać samodzielny, zupełnie określony kierunek?

Na pytania te odpowiadamy zgodnie z drugim poglądem i mamy nadzieję, że organ o określonej orientacji może być całkowicie przydatny [...] zarówno do odzwierciedlenia różnych punktów widzenia, jak i do koleżeńskiej polemiki między współpracownikami"[3].

Ten pogląd Lenina na koncepcję kierunku pisma socjalistycznego w obliczu istotnych niekiedy różnic poglądów w obrębie zwolenników ruchu był szczególnie ważny w odniesieniu do sytuacji, w których owe rozbieżne poglądy, będące odzwierciedleniem określonego stanu świadomości społecznej klasy robotniczej, znajdowały swój wyraz organizacyjny w postaci równoległego, jak np. w zaborze rosyjskim, działania kilku jednocześnie partii politycznych polskiego ruchu socjalistycznego. Sytuacja taka istniała od początku lat dziewięćdziesiątych XIX stulecia, a skomplikowała się znacznie po rewolucji 1905-1907, kiedy to obydwa nurty w polskim ruchu socjalistycznym jeszcze bardziej się zróżnicowały i każda z partii, a nawet frakcji, tworzyła własną prasę lub całe systemy prasowe. W pozostałych zaborach obraz socjalistycznej prasy polskiej nie był tak skomplikowany. Nie oznacza to, iż nie toczyły się tam polemiki ideowe; ich uczestnicy niejednokrotnie rekrutowali się spośród partyjnych publicystów związanych z partiami działającymi w innym zaborze, kordony więc tylko częściowo dzieliły kraj i ruch, ważne były jednakże i ponadzaborowe ide-owopolityczne podziały i sojusze.

Polska prasa socjalistyczna omawianego okresu ukazywała się w okresie, gdy w wielu państwach Europy nastąpił jej bujny rozwój. Na początku naszego wieku w niektórych krajach prasa socjalistyczna stawała się prawdziwą potęgą. Zapewne na wydawców i twórców polskiej prasy socjalistycznej wywierała wpływ prasa partii rozmaitych krajów, początkowo zwłaszcza Francji i Wielkiej Brytanii, a w jakimś stopniu także Belgii i Włoch, na kraj wszakże musiała oddziaływać przede wszystkim prasa ruchu robotniczego w państwach zaborczych. Wpływ ten był tym silniejszy, że np. w Niemczech stanowiła ona nie kwestionowaną siłę propagandową. Z kolei w Rosji prasa socjaldemokracji działała w warunkach identycznych jak w Królestwie Polskim, można więc porównywać jej model z polskim. Znana była w Europie także prasa austriacka, na której, chcąc nie chcąc, wzorowali się socjaliści polscy w Galicji, zwłaszcza w pierwszym okresie jej ukazywania się. Duże, legalnie działające partie w Niemczech i Austrii w pewnym stopniu finansowały polską prasę socjalistyczną w zaborach austriackim i pruskim i już choćby przez to miały na nią wpływ. Malał on w okresie poprzedzającym wybuch I wojny światowej - w Austrii z powodu rozczłonkowania partii ogólnoaustriackiej na partie "narodowe", w Niemczech z powodu kierunku politycznego tamtejszego polskiego organu prasowego, na który przemożny wpływ miała PPS Frakcja Rewolucyjna. Polemika w prasie PPS zaboru pruskiego z prasą SPD miała w pewnym stopniu wewnętrzny, polski charakter, wszak głównymi polemistami z lewa byli w dużej mierze polscy socjaldemokraci. Z kolei w zaborze rosyjskim od 1906 r. SDKPiL stała się częścią składową SDPRR i jej reprezentant wchodził w skład redakcji centralnego organu partii. Wybitni publicyści SDPRR niejednokrotnie gościli na łamach prasy SDKPiL i często z nimi polemizowano w prasie PPS. Już tylko te argumenty każą spojrzeć z ogólniejszego punktu widzenia na specyfikę prasy socjalistycznej trzech państw.

Polska emigracja socjalistyczna zetknęła się zarówno z twórcami prasy niemieckiej, jak i ich wytworami wydawanymi na emigracji podczas obowiązywania ustaw wyjątkowych przeciw socjalistom. Na pewno znane jej było czasopismo Johanna Mosta "Freiheit" w Londynie czy "Jahrbuch fur Socialwissenschaft und Socialpolitik" w Zurychu. Na miesiąc przed ukazaniem się "Równości" ukazało się pismo "Der Socialdemokrat", które spełniało doniosłą rolę w walce z ustawami wyjątkowymi. Także organizacja wydawnictwa i kolportażu ("Die rotę Feldpost") musiała być znana polskim socjalistom. Zapewne znana też była rola prasy jako organizacyjnego centrum partii.

Wzmianki w polskich periodykach socjalistycznych dobitnie świadczą o tym, iż uważnie czytano teoretyczny organ socjaldemokracji niemieckiej, założony w styczniu 1883 r. - "Die Neue Zeit". Nie wydaje się natomiast, by większe wrażenie wywarło w środowisku polskich socjalistów założenie w 1884 r. wielkiego periodyku satyrycznego "Der Wahre Jacob", który już w pierwszych latach osiągnął nakład 10 tys. egz. Do tego typu periodyków ruch polski w zasadzie nie przywiązywał wagi, choć w latach 1905-1907 ukazało się kilka efe-meryd satyrycznych w Galicji i Królestwie Polskim. Natomiast na pewno obserwowano rozwój lokalnej prasy partyjnej, która w 1890 r. liczyła  około   60   tytułów.

W polskim środowisku emigracyjnym, a zapewne częściowo i w kraju, znano centralny organ SPD - "Vorwarts", założony w 1891 r., i nieco późniejszą "Die Gleichheit" - pismo dla robotnic redagowane przez Klarę Zetkin. Spośród prowincjonalnej prasy SPD naj-. więcej zainteresowania wzbudziła "Leipziger Volkszeitung", ponieważ pismo to było trybuną lewicowego skrzydła SPD, na łamach którego pisywali często polscy socjaldemokraci z Różą Luksemburg na  czele.

W pierwszych latach XX wieku nastąpił bujny rozwój prasy SPD. W 1914 r. istniały 94 tytuły pism partyjnych, z tego 90 dzienników. Miały one wówczas blisko 1,5 min egz. jednorazowego nakładu. W ciągu 10 lat nastąpił 2,5-krotny wzrost nakładu, przy czym połowa przypadała na cztery ważne, z punktu widzenia partyjnej propagandy, czasopisma: satyryczne, teoretyczne, kobiece i młodzieżowe ("Die Arbeiterjugend").

W tym okresie wszakże nastąpiło bardzo poważne zróżnicowanie wewnętrzne prasy partyjnej. Stanowiła ona mozaikę polityczną, w której stosunkowo swobodnie działały rozmaite siły i kierunki ideowe, spośród których rewizjonizm i centryzm miały poważne znaczenie. Rewizjoniści walczyli o dyskusję prowadzoną w "dobrym tonie". Socjaldemokraci zaczęli współpracować z prasą burżuazyjną. Partyjna prasa stawała się coraz bardziej przedsiębiorstwem konstruowanym na wzór kapitalistycznych. Tak np. w r. 1912 jej dochody z prenumeraty wynosiły około 9 min Mk, a z ogłoszeń blisko 7 min.

Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem w prasie SPD okresu I wojny światowej było pojawienie się nielegalnej prasy lewicy rewolucyjnej, wydawanej poza granicami kraju. Dużą rolę odegrało zwłaszcza czasopismo "Die Internationale", ukazujące się od 14 kwietnia 1915 r. i wzorowane na Marksowskich "Deutsch-Franzósischen Jahrbucher", oraz wydawnictwo pośrednie między czasopismem a drukiem ulotnym - "Spartakusbriefen", a także periodyk dla młodzieży[4].

Oczywiście nie wszystkie procesy zachodzące w prasie niemieckiej można porównywać z odpowiednimi procesami zachodzącymi w prasie polskiej. Jedną wszakże rolę tej prasy wypada tutaj podnieść: aktywną współpracę z nią klasyków marksizmu. Na jej łamach podnosili oni szereg ważnych kwestii ideologicznych i politycznych. W oparciu o te teksty ukazywały się w polskiej prasie ich przekłady lub   streszczenia.

Model prasy austriackiej socjaldemokracji różnił się od niemieckiego. Ogólnoaustriacka partia socjaldemokratyczna, a za nią partia polska, największą wagę przywiązywała do centralnego organu. Początkowo był to "Der Proletarier" i jego kontynuacja "Die Zukunft" potem, od 12 lipca 1889 r., dwutygodnik, a od 1895 r. dziennik "Arbei-ter Zeitung", którego nakład wzrósł z 24 tys. w r. 1900 do 54 tys. egz. w 1914[5]. Na tej gazecie niewątpliwie wzorował się krakowski "Naprzód".

Z prasy rosyjskiej nieco uwagi poświęcimy prasie bolszewickiej[6], od niej bowiem zaczyna się głębsze oddziaływanie w Rosji prasy socjaldemokratycznej, choć wcześniej wydawano na emigracji i w kraju periodyki- socjalistyczne ("Raboczaja Gazieta" w Kijowie - organ SDPRR, "Raboczeje Dieło" - genewski organ ekonomistów, petersburska "Raboczaja Mysi" i inne). Dużo większą rolę odegrały wcześniej broszury i opracowania książkowe, stanowiące lekturę rosyjskich socjaldemokratów. Nadto ukazywała się prasa socjalistyczna narodów podbitych przez carat; w znacznej części była ona ściśle związana z SDPRR (najliczniejsze były gazety gruzińskie i łotewskie).

Ogromną i niejako "wzorcową" rolę - zarówno organizacyjną jak i ideologiczną - odegrała Leninowska "Iskra", której pierwszy numer ukazał się na emigracji (w Lipsku) 11 grudnia 1900 r. Periodyk ten był doskonale znany zarówno socjaldemokratom, jak i socjalistom polskim; pierwsi aktywnie uczestniczyli w kolportowaniu i przemycaniu go do kraju. Redakcja "Iskry" była równocześnie organizacją polityczną, dysponowała agentami, którzy tworzyli grupy współdziałania z "Iskrą"; charakterystyczne, że w licznych przypadkach grupy te dokonywały lokalnych przedruków pisma.

Poczynając od 1903 r. pojawiało się po kilkanaście, a od 1905 r. 35 periodyków bolszewickich. Najwięcej wydano w r. 1906 (95 tytułów), od r. 1909 liczba ich zmniejszyła się do przeszło 20 rocznie. Obok prasy bolszewickiej ukazywały się pisma mienszewickie, eserowskie ("Riewolucyonnaja Rossija"), anarchistyczne ("Chleb i Wola").

Bolszewicy przywiązywali szczególną rolę do centralnego organu partii, którego redakcja, stosunkowo liczna, pracowała kolektywnie. Od IV Zjazdu partii w 1906 r. był nim "Proletarij", wydawany na emigracji. Równolegle wychodził mienszewicki "Socyałdiemokrat". Periodyk pod tym samym tytułem, wydawany od lutego 1908 r. w Paryżu, stał się centralnym organem SDPRR i ukazywał się aż do 1917 r.

Poczynając od 1910 r. partia usiłowała utrzymać legalne wydawnictwo prasowe w Petersburgu. Zrazu była to "Zwiezda", potem "Prawda" (od 1912 r.). Pismo to przynosiło niezwykle szczegółowe informacje o życiu robotników. Polski badacz dziejów Rosji tego okresu, prof. Ludwik Bazylow, nazywa "Prawdę" "szczytowym osiągnięciem w rozwoju prasy bolszewickiej"[7]. Prasa bolszewicka szczególnie intensywnie zaczęła się rozwijać po rewolucji lutowej, ale już w lipcu Rząd Tymczasowy przystąpił do kontrofensywy - zamknięto "Prawdę" i inne pisma bolszewickie, które tradycyjnie od 1905 r. w dużej mierze adresowane były do żołnierzy.

Najogólniej rzecz biorąc, poczynając od "Iskry", prasa bolszewicka tworzona była według modelu, który brał pod uwagę warunki działania w kraju i jego rozległe terytorium. Na ogół centralne organa partii, mające charakter pism teoretyczno-programowych i politycznych, drukowane były za granicą i kolportowane nielegalnie w kraju. Natomiast terenowa prasa partyjna drukowana była w kraju. Nadto za granicą drukowano liczne biuletyny organizacyjne. Pierwsze legalne gazety usiłowano wydawać w końcu 1905 r. Zostały one jednak szybko zlikwidowane przez carskie władze; w Petersburgu np. zdołano wydać tylko 28 numerów pisma "Nowaja Żyzn"(od27IX do 3 XII). Kolejne, udane próby podjęto dopiero w 1910 r. W końcu 1911 r. pojawił się pierwszy legalny miesięcznik w nakładzie 5 tys. egz. - nosił on tytuł "Proswieszczenije" i utrzymał się do 1914 r. Nie powiodła się natomiast próba wydawania w 1914 r. pierwszego legalnego dwutygodnika dla kobiet; pismo zamknięto tuż po wybuchu wojny ("Rabotnica"). Bolszewicka prasa zawodowa pojawiła się w 1905 r. Ogółem do 1917 r. zarejestrowano 44 tytuły, przy czym pierwszym ogólnozawodowym periodykiem było moskiewskie "Raboczaje Dieło" z 1909 r.

Oczywiście nie można porównywać nakładów prasy polskiej i prasy wydawanej przez SDPRR, którą tłoczono dla znacznie liczniejszego odbiorcy. Tak np. nakład "Iskry" wynosił 8-10 tys. egz., pe-terburska "Nowaja Żyzn" z 1905 r. miała 60-80 tys., mniej więcej taki sam nakład miały "Zwiezda" i "Prawda" (w 1917 r. do 100 tys, egz.).

Naturalne, iż na ziemiach polskich kolportowana była nie tylko polska prasa socjalistyczna. Partyjny aktyw, a także bardziej wyrobieni członkowie mieli możliwość uważnego studiowania prasy SPD, socjaldemokracji austriackiej czy SDPRR. Przeciętni odbiorcy polskiej prasy socjalistycznej byli na ogół zaznajamiani ze stanowiskiem tej prasy za pośrednictwem periodyków polskich, przy czym oczywiście odnosiło się to do zagadnień wybranych, najbardziej interesujących. Nie przeprowadzono dotąd specjalnych badań, sądzić jednak można, iż w Królestwie Polskim i Galicji nie była ona czytana na szerszą skalę. Nieco odmiennie natomiast przedstawiała się sytuacja w zaborze pruskim, gdzie SPD kolportowała swoje lokalne organa (z centrum wrocławskiego), ale ich zasięg oddziaływania też nie był   zbyt   rozległy.

Nadto na ziemiach polskich, zwłaszcza w zaborze rosyjskim, istniała socjalistyczna prasa żydowska, głównie Bundu, która tu nic będzie przedmiotem naszych rozważań. W Galicji ŻPSD nie prowadziła intensywniejszej działalności prasowej. Natomiast partie polskie oddziaływały na robotników żydowskich za pośrednictwem czasopism w języku jidysz. Wydawano także w Królestwie Polskim pisma dla robotników niemieckich oraz specjalne pisma w języku rosyjskim, już to dla rosyjskich socjaldemokratów, celem zapoznania ich z sytuacją w ruchu polskim, już to w celach agitacyjnych dla rosyjskich żołnierzy stacjonujących w Królestwie. Nadto wydawano biuletyny w języku francuskim i niemieckim, adresowane do zachodnioeuropejskiej   prasy  socjalistycznej   i  aktywu  tamtejszych   partii.

Prasą w języku polskim posługiwali się socjaldemokraci litewscy[8]. Specyficzną cechą polskiej prasy socjalistycznej (a także rosyjskiej) było lokowanie jej wydawnictw w zachodnioeuropejskich centrach emigracyjnych. Było to charakterystyczne zwłaszcza w początkach ruchu, kiedy to ośrodki emigracyjne usiłowały oddziaływać na wszystkie trzy zabory; ich zasadniczym celem wszakże była działalność usługowa na rzecz ruchu w Królestwie Polskim, a częściowo także informowanie polskich skupisk w zachodniej Europie o postępach ruchu w kraju. Specyficznym rodzajem była polska prasa socjalistyczna w Stanach Zjednoczonych AP, która podlegała zarówno wpływom krajowym, jak i ogólnoamerykańskim oraz lokalnym. Prasa ta, przeznaczona wyłącznie dla czytelnika polskiego w USA, nie będzie przedmiotem rozważań tej pracy. Wreszcie powiedzieć trzeba także o polskiej prasie socjalistycznej ukazującej się w centrum Rosji po rewolucji lutowej i październikowej 1917 r. Ten okres w dziejach polskiej prasy socjalistycznej ma już swoją literaturę, która objaśniła funkcje tej prasy, przeznaczonej dla skupisk polskich, które znalazły się na terytorium Rosji w wyniku ewakuacji z Królestwa Polskiego. Prasa ta pod wpływem wydarzeń rosyjskich ulegała daleko idącemu procesowi radykalizacji w porównaniu z krajową, od której była izolowana (choć  niezupełnie)  linią  frontu.

Działalność wydawnicza polskich nurtów socjalistycznych nie o-graniczała się oczywiście wyłącznie do wydawnictw periodycznych. Od samego początku posługiwano się drukami ulotnymi, broszurami, książkami. Ze względu jednak na uniwersalność treści i systematyczność oddziaływania oraz ukazywanie stosunkowo wszechstronnego obrazu ruchu, któremu służyła, prasa jest ciekawym obiektem badawczym. Autor książki daleki jest od tego, by upatrywać w socjalistycznej prasie polskiej zjawisko autonomiczne i niezależne od całości ruchu, choć i w tych przejawach może ona być wdzięcznym polem obserwacji, zwłaszcza że niektóre partie bardzo eksponowały swoją

działalność prasową. Wydaje się wszakże, iż ową prasę należy rozpatrywać bardziej instrumentalnie, jako jedno z narzędzi oddziaływania, stosunkowo wszechstronne, na które z kolei także odbiorcy wywierali wpływ. Dokładne zmierzenie takich oddziaływań nie jest możliwe; można wszakże hipotetycznie określić zasięg oddziaływania prasy posługując się źródłami pośrednimi. Natomiast większość elementów, zależnych od nadawcy czy też tworzonych przez niego oraz jego intencje, łatwe są do rozszyfrowania.

Jednym z celów niniejszej pracy będzie rekonstrukcja dziejów polskiej prasy socjalistycznej, określenie jej proweniencji i funkcji, zamierzonej oraz faktycznej, w działalności poszczególnych partii. Podstawą rozważań będą systemy prasowe wypracowane przez poszczególne partie. Nie unikając opisu i charakterystyki zawartości oraz strony techniczno-edytorskiej, autor postarał się ukazać potencjalne możliwości oddziaływania polskiej prasy socjalistycznej na czytelników, określić jej zasięg społeczny, mierzony po części nakładami i kolportażem, dać ogólną ocenę zawartości pism i usytuować w typologii prasy danej partii. Prasa nie może być oderwana od problemów ideowych nurtujących polski ruch, ale nie jest jej .zadaniem prezentacja ideologii poszczególnych partii, lecz jedynie przykładowy sposób jej przetwarzania na łamach partyjnej prasy.

Podstawą rozważań będzie ogół druków periodycznych wydawanych przez polski ruch socjalistyczny od początku do 1918 r., przy czym w zasięgu tematu mieścić się będzie jedynie prasa polskich partii politycznych, choćby tylko formalnie była organami tych partii. Z tych względów socjalistyczna prasa młodzieżowa i ruchu zawodowego traktowana będzie o tyle tylko, o ile związana była z określonymi partiami.

Dzieje polskiej prasy socjalistycznej omówione zostaną w kolejności chronologicznej. W obrębie rozdziałów uwzględnione będą wszystkie trzy zabory oraz prasa na emigracji na tle specyfiki każdej części Polski. Materiał ilustracyjny, obejmujący kolumny tytułowe poszczególnych periodyków, ma unaocznić opisywaną prasę, dlatego do reprodukcji wybrano przede wszystkim numery typowe.

Praca ma charakter syntetyczny, to znaczy, że jej zamierzeniem było omówienie dotychczasowej wiedzy o tej prasie i ukazanie kierunków jej rozwoju. W niektórych partiach autor posiłkować się będzie badaniami innych historyków, w części zaś własnymi studiami

prowadzonymi w archiwach krajowych (CA KC PZPR i niektóre wojewódzkie) i zagranicznych (Leningrad, Lwów, Wilno, Kijów). Autor s jarał się wykorzystać i przeanalizować zawartość całej zachowanej prasy partii socjalistycznych, dostępnej w zbiorach publicznych.

Zbiory polskiej prasy socjalistycznej są stosunkowo obfite. Najwięcej znajduje się w Centralnym Archiwum KC PZPR. Kompletami prasy socjalistycznej dysponują także inne biblioteki naukowe. Obfite zbiory prasy socjalistycznej Galicji przechowuje Biblioteka Jagiellońska. Nie zachowały się tylko nieliczne efemerydy, niektóre numery pism terenowych, zdekompletowane są też pisma żydowskie. Źródła typu archiwalnego są na ogół proweniencji sądowo-policyjnej (dotyczą głównie konfiskat i represji) oraz partyjnej - tych ostatnich najwięcej zachowało się w archiwum PPS; dotyczą one głównie prasy PPS przed 1906 rokiem, w mniejszym stopniu PPS Frakcji Rewolucyjnej. Nie zachowały się niemal zupełnie archiwalia partyjne dotyczące prasy PPS Lewicy i PPS Proletariat. Niezwykle ubogie są przekazy źródłowe dotyczące polskiej socjalistycznej prasy emigracyjnej. Archiwalia SDKPiL dotyczą głównie metod redagowania oraz reperkusji personalnych polemik ideowych toczonych w gronie aktywu i na łamach prasy socjaldemokratycznej.

Stosunkowo nieliczne są także pamiętniki oraz wspomnienia wydawców i redaktorów. Najwięcej tego typu źródeł odnosi się do prasy PPS i PPS Frakcji Rewolucyjnej (wspomnienia Leona Wasiłewskie-go, a także zbiory okazjonalnie przygotowywanych wspomnień), PPS Lewicy (pamiętnik Romana Jabłonowskiego) i PPS zaboru pruskiego. Nadto na łamach samej prasy partyjnej, zwłaszcza w numerach jubileuszowych, znaleźć można szereg wspomnień i relacji, a także materiałów typu statystycznego, dokumentalnego itp. W sumie nie są to materiały zbyt obfite, brak jest zwłaszcza przekazów źródłowych, świadczących o szeroko pojętym odbiorze treści i oddziaływaniu partyjnej prasy. Warunki wojenne sprawiły, że niezwykle szczupłe są przekazy źródłowe odnoszące się do dziejów prasy socjalistycznej lat 1914-1918.

Istotnym źródłem do dziejów prasy robotniczej (a także ludowej) są korespondencje robotnicze zamieszczane na jej łamach. Przy badaniu ich treści trzeba jednak zachować dużą dozę krytycyzmu, nie zawsze bowiem były one spontaniczne, a bardzo często pisane według narzuconego schematu, co nie odbiera im wartości jako źródła.

Dzieje polskiej prasy socjalistycznej jako przedmiot badań nie stanowią "białej plamy". Wielu historyków różnych pokoleń frapował ów temat. Podstawę warsztatu badawczego stworzyła niewątpliwie proi. dr Źanna Kormanowa, opracowując cenną bibliografię polskich druków socjalistycznych do 1918 r.[9] Ta sama autorka już w latach trzydziestych publikowała monografie pierwszych periodyków socjalistycznych. Obok niej na łamach "Niepodległości" ogłaszał swe artykuły, niekiedy na poły wspomnieniowe, L. Wasilewski. Ż. Kormanowa kontynuując swe zainteresowania opracowała monografię "Proletariatu" i, poprzedzoną wstępem, reedycję tego pisma. Początkami prasy PPS parał się Jan Kancewicz. Kilka cennych przyczynków do dziejów polskiej prasy w Galicji w jej najwcześniejszym okresie ogłosi-, ła Wacława Sokołowska, późniejsze dzieje tej prasy były m.in. przedmiotem zainteresowania Józefa Buszki i autora tej książki, który o-głosił także szkice obejmujące dzieje prasy PPS, PPS Lewicy i PPS Frakcji Rewolucyjnej. Poprzedzoną wstępem reedycję jedynego krajowego numeru "Walki Klas" z 1890 r. przygotował Stanisław Ka-labiński, a Zenon Kmiecik scharakteryzował prasę socjalistyczną Królestwa Polskiego w latach rewolucji 1905-1907. Sporo uwagi poświęcili prasie socjalistycznej Franciszek Hawranek, Janina Kasprzako-wa, Aleksander Kochański, Krystyna Murzynowska, Bronisław Rad-lak[10], Władysław Zieliński i inni. Gdy mowa o okresie I wojny światowej, warto przede wszystkim zwrócić uwagę na cenną monografię Andrzeja Slisza, traktującą o polskiej prasie w rewolucyjnej Rosji, oraz artykuł Józefa Jakubowskiego o "Naszej Sprawie" i Jerzego Fe-liksiaka o "Jedności Robotniczej". Posiłkując się tymi szczegółowymi opracowaniami oraz własnymi studiami autor zaprezentuje dzieje polskiej prasy socjalistycznej do momentu, w którym partie rewolucyjnego nurtu w ruchu polskim zjednoczyły się i stworzyły Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, a także scalona została działalność prasowa nurtu reformistycznego, uosobionego w zjednoczonej

PPS, jakkolwiek przez dłuższy jeszcze czas prasa tej partii zachowała w trzech byłych zaborach cechy specyficzne, oparte na długoletnich tradycjach i przyzwyczajeniach.

Praca powstała w Pracowni Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego XIX i XX w. IBL PAN. Fragmenty rozdziałów II, III i IV dotyczące prasy PPS były w innej formie udostępnione czytelnikom w postaci artykułów. Autor składa na tym miejscu serdeczne podziękowanie recenzentom książki - prof. dr Żannie Kormanowej i doc. drowi Andrzejowi Sliszowi za cenne uwagi i propozycje.